Lang, lang geleden werd een boek gemaakt door verschillende vakmanschappen. Papiermakers, edelsmeden, handzetters en drukpersers kwamen eraan te pas. Allereerst werden de loden letters gemaakt. Een secuur werkje waar veel gereedschap en vergrootglazen aan te pas kwamen. Voor een pagina met tekst werden de letters per letter, op de kop en in spiegelbeeld gezet. Dit kostte flink wat tijd. Een foutje was zo gemaakt en voor het oplossen waren ook meerdere, tijdrovende handelingen nodig. Papier werd gemaakt door een andere partij en voor het drukken van het boek waren weer anderen nodig. Daarna werd dit door weer een andere vakman gebonden.

In 1922 ontstaat het beroep grafisch ontwerper, wat niet voor iedereen weggelegd was. Maar een kleine groep mensen kon dit goed want het vergde veel handwerk met verschillende gereedschappen die allemaal een eigen gebruiksaanwijzing hadden. De opmaak van een pagina begon met het formaat aftekenen op papier. Om te positioneren waar een afbeelding kwam, werd met een liniaal ernaast gekeken of het beeld in het midden staat. Was dit niet het geval werd het opgepakt en verplaatst zolang het rubbercement nog nat was. Een stuk tekst werd opgestuurd naar een letterzetter die de tekst in het door de ontwerper gekozen lettertype en lettergrootte zette en vervolgens drukte en terugstuurde. Omdat dit op zijn minst een dag duurde, wilden ontwerpers natuurlijk zo veel mogelijk opties om uit te kunnen kiezen. Waardoor er weer meer tijd bij kwam kijken. Zodra de teksten waren ontvangen, kon er gekozen worden. Was de spatiëring niet goed, dan werden de letters los gesneden en alle letters een stukje opgeschoven. Later, rond 1961, was er een andere manier om de tekst zelf zetten. Met Letraset kon elke letter apart van elkaar op het papier gewreven worden. Vervolgens schreef de ontwerper instructies voor de drukker over bijvoorbeeld kleur en lettergrootte, en werd dit opgestuurd.

Wim Crouwel (1928) is een van de grootste en invloedrijkste Nederlandse ontwerpers. Crouwel vertrok op 24-jarige leeftijd van Groningen naar Amsterdam. Hij wist nog niet veel over typografie, daar werd nog geen les in gegeven in die tijd. Hij kreeg een baan aangeboden als tentoonstellingsmaker en kwam zo in aanraking met Zwitserse typografen als bijvoorbeeld Karl Gerstner. Door het contact met de Zwitsers zag hij voor het eerst het lettertype Akzidenz-Grotesk en was op slag verliefd. De Akzidenz-Grotesk is een schreefloze letter die voorloper is van de Helvetica. Het lettertype was rond 1952 nog niet te krijgen in Nederland en dus knipte Wim Crouwel de letters die hij nodig had uit kranten, om deze vervolgens via foto-letterdruk te kunnen gebruiken op zijn posters.(5)


Een andere grote Nederlandse ontwerper is Karel Martens (1939). Hij staat bekend om zijn kleurgebruik en typografie. Als Martens vrij werk maakt, doet hij dat zonder voorbedacht idee. Voor een van zijn werken werd hij geïnspireerd door een gevonden kaart waar al typografie op stond en hij reageerde daarop. Hij was nieuwsgierig naar het effect van bijvoorbeeld een cirkel in combinatie met de achtergrond van de gevonden kaart. Met name de met de typemachine gezette typografie leek hem interessant om te combineren met een nieuwe laag. Zijn werkwijze kostte veel tijd; “Ik print een kleur, wacht dan op zijn minst een dag om het te laten drogen; de volgende dag of wanneer dan ook, reageer ik opnieuw op wat er nu is.”(6) Karel Martens werkte met de druktechniek die hetzelfde is als letterzetten wat hem veel ruimte gaf om te experimenteren. Wit heeft bijvoorbeeld meerdere lagen nodig op een gekleurde ondergrond. Een of twee lagen op blauw wordt grijs. Met offset printen kun je nooit dit effect krijgen omdat de eerste en enige laag nagenoeg perfect is. Marten mengde zelf kleuren en stuitte met toeval op contrasten die van tevoren niet bedacht kunnen worden. “Misschien is dit de beste motivatie om werk te maken.”(7) vindt Karel Martens. Martens kon niet terug in zijn proces. Als een laag gedrukt is dan is de laag gedrukt. Juist om die reden nam hij de droogtijd van de gedrukte laag om te bedenken wat zijn volgende stap is. Niet te snel doordrukken, anders worden er overhaaste beslissingen gemaakt.

Het proces van ontwerpen in het pre-digitale tijdperk kostte meer moeite en dus meer tijd. Alleen de methodiek al, vervolgens moeten er nog verschillende esthetische opties gemaakt worden om de juiste keuze te kunnen maken. Omdat het zoveel tijd kostte is er een goede voorbereiding nodig. Is het idee de moeite waard om het uit te werken? Een lettertype werd zorgvuldig gekozen samen met wat verschillende opties voor de proeven van de drukker. Hier gaat op zijn minst een dag qua tijd overheen. Dus bij voorkeur gaat het in een keer goed zodat het niet opnieuw hoeft. Wim Crouwel die gebruik wilde maken van de nog niet beschikbare Akzidenz-Grotesk haalde deze uit kranten en tijdschriften. Dit moest heel precies om de lettervorm niet aan te tasten. De letters die nodig waren moesten allemaal in dezelfde lettergrootte gevonden worden. Dit tijdrovende werk deed Crouwel omdat hij zeker was van zijn zaak.

De tijd die deze handelingen kostten zijn niet alleen slecht. Het zorgt voor bewuste keuzes. Het geeft ruimte om beslissingen te maken en daarmee zuivere keuzes. En als er geen plan is, zoals Karel Martens bewust geen plan maakt van te voren, is er genoeg tijd om te reageren op het resultaat als het werk bijvoorbeeld ligt te drogen. Of er wordt toevallig een kleurencombinatie ontdekt tijdens het proces van het printen. Door toeval kan er een oplossing ontdekt worden dat gebruikt kan worden voor het ontwerp. Vaak gebeurt dit door een fout te maken. Een fout maken tijdens tijdrovende handelingen maakt een impact waardoor deze fout niet te missen is en eventueel kan gebruikt kan worden.

Ik ontwerp op de computer en behoor daardoor tot de digitale generatie. Er kan nog steeds ontworpen worden zoals de grootmeesters dat deden, maar door evolutie van technologie en de komst van de computer zijn er nu snellere manieren. Vroeger werkten grafisch ontwerpers met onder andere potlood, pen, mesjes, rubbercement en letterzetten. Nu zijn al deze gereedschappen geëvalueerd naar één object: de computer. Op deze computer staan een aantal verschillende programma’s waarmee alles gemaakt kan worden. In deze programma’s zijn alle gereedschappen te vinden en zijn ze ‘honderd’ keer sneller geworden. Ik kan lettertypes installeren op mijn computer en binnen een minuut de lettergrootte en spatiëring aanpassen. Ik kan afbeeldingen plaatsen en zo vaak als ik maar wil verplaatsen, schalen, uitsneden maken en de kleuren aanpassen. Ik kan kleuren mengen op de computer en elk object een ander kleurtje geven. Teksten kunnen ook met een muisklik een andere kleur krijgen. Niets is te gek en alles is mogelijk; kleurverloop, glans, schaduw, doorschijnend of het vervormen van letters.

Grafisch ontwerpers werken vooral in het programma InDesign, een desktop-publishing programma dat is ontwikkeld voor het opmaken van drukwerk. In dit programma maak ik een bestand met elk gewenst formaat en daarin plaats ik beeld en typografie. In het bestand kan ik een stramien aanmaken die, net als bij het analoog ontwerpen, ‘onder’ het ontwerp ligt. Ik kan deze laag wanneer ik maar wil aan- en uitzetten en helemaal aanpassen naar gewenste afmetingen en kolommen en/of rijen. Vervolgens kan ik het programma instructies geven voor bijvoorbeeld de teksten. Ik kan een alineastijl aanmaken voor verschillende teksten. Daarin bepaal ik het lettertype, de grootte en regelafstand en kan ik teksten met een aantal muisklikken de gewenste alineastijl geven. Het programma is ingericht om zo efficiënt mogelijk te kunnen werken. Veel werk wordt uit handen genomen door automatisme. Zoals bijvoorbeeld paginacijfers, deze kan ik in het stramien plaatsen die ze per pagina automatisch aanpast naar het huidige paginacijfer.

Daarnaast heeft het programma ontzettend veel ‘shortcuts’. Voor veel functies in het programma is een toetsencombinatie te gebruiken om direct te activeren. De meest bekende functies zijn ⌘C en ⌘V. ⌘ is de command toets van Apple en wordt in de volksmond ‘appeltje’ genoemd. Als ik deze ⌘ toets tegelijkertijd met de ‘C’ indruk dan knip ik het geselecteerde object, dat vervolgens met ⌘V weer geplakt wordt. De volgende meest gebruikte toetsencombinatie is ⌘Z. Dit is een van de eerste functies die ik leerde tijdens mijn grafische studie. ⌘Z is de toetsencombinatie die de functie ‘ongedaan maken’ activeert. Het is de gum van de computer. Een digitale gum die uitwist wat ik niet meer wil of wat ik fout hebt gedaan. En deze is mega snel.

Muis—klikbereik

Het werken met de computer is heerlijk en InDesign maakt dat werken voor mij ontzettend makkelijk. Maar is dit echt wel zo? Te eenvoudig misschien wel, daar al die gereedschappen die er zijn maar met één muisklik te activeren zijn. Met alle opties zijn er meerdere wegen naar Rome. Simpelweg iets kopiëren en plakken kan op twee verschillende manieren. Dan zijn er ook twee verschillende manieren om iets te dupliceren, wat eigenlijk ook kopiëren is.Dus uiteindelijk zijn er vier verschillende manieren met hetzelfde resultaat. En dit gaat alleen nog maar over de manier van werken. Esthetische keuzes maken, wordt ook niet makkelijker met al die opties. Lettertypes kiezen is niet zo eenvoudig meer sinds er honderden binnen handbereik—klikbereik—zijn. En nog eens duizenden beschikbaar zijn op het internet. Vervolgens zijn er allerlei kleuropties en andere visuele keuzes die je in een handomdraai kunt toevoegen aan het uiterlijk van een stukje tekst.


De computer is dus mijn belangrijkste gereedschap geworden. Ik werk digitaal en mijn handen worden alleen nog maar gebruikt om de toetsen in te drukken en met de muis op de juiste plek in het beeldscherm klikken. InDesign is een programma dat speciaal ontwikkelt is voor DTP(desktop-publishing) en er kan gezegd worden dat het voor grafisch ontwerpers ontwikkelt is. Het is een uitgebreid programma wat best overweldigend is als je er voor het eerst mee werkt. Het duurde even voor ik wist waar ik alle opties kon vinden, en wat voor opties er überhaupt allemaal zijn. Met de tijd wordt het minder ingewikkeld. Mijn hersenen raken gewend aan het werken met een computer en na een aantal jaren werken in het programma gaat alles vanzelf. Ik hoef niet meer na te denken om ⌘Z in te drukken. Het gebeurt gewoon. Grafische ontwerpers die expert zijn geworden in het gebruiken van InDesign, kunnen zeggen dat dit gereedschap geïntegreerd is in het lichaam. Dit wordt ‘cognitieve uitbreiding’ genoemd; de nieuwe door gereedschap toegevoegde capaciteiten worden niet onderscheiden van het natuurlijke menselijk lichaam, in termen van hoe ze worden behandeld door de hersenen die onze acties en percepties organiseert. De computer is voor mijn hersenen een verlenging geworden van mijn lichaam.

Door de cognitieve uitbreiding gaat het werken op de computer erg gemakkelijk. Het werken in een programma als inDesign is een tweede natuur geworden. Wat ik ook wil maken op het scherm, ik hoef niet meer na te denken over hoe mijn handen het voor elkaar moeten krijgen binnen het programma. Er is plezier in de momenten dat ik realiseer dat ik een expert ben geworden op het gebied van werken in een programma als InDesign. Het voelt alsof ik aan het gamen ben. Ik raak in een fijne werk-flow omdat ik geautomatiseerd aan het werk kan zonder dat ik hoef na te denken over het hoe. Je handen doen alles vanzelf, en dat kan je als Superman laten voelen tijdens het werken. Maar het is makkelijk om jezelf zo het gevaar in te ‘flow-en’ en een verkeerde weg in te laten slaan!


Elke grafische ontwerper richt zijn of haar werkpalet anders in en iedereen heeft een andere manier van werken. De een werkt bijvoorbeeld meer via het rechter-muisklik menu om een functie te activeren, ik gebruik echter zo veel mogelijk toetsencombinaties. Vanaf het moment dat ik begon te werken in InDesign ben ik bezig met het aanleren van gewoontes. Zoals al eerder genoemd zijn er meer manieren om dezelfde functie te activeren en door de handelingen te herhalen, word ik er steeds sneller en handiger in. Totdat ik iemand anders iets sneller zie doen op een andere manier, dan neem ik die graag over. Hoe dan ook, elke ontwerper die werkt in InDesign ontwikkelt een eigen manier van werken die steeds makkelijker wordt. Deze geautomatiseerde gewoontes geven me een vrijheid van handelen en een gevoel van ‘in control’ zijn. Maar datzelfde automatisme kan ook een valkuil zijn waardoor ik vergeet kritisch te kijken naar de keuzes die ik wil maken.

Nu kan ik het eindelijk hebben over misschien wel het grootste voordeel van het ontwerpen op een computer: ⌘Z. De toetsencombinatie ⌘Z is één van de gereedschappen op de computer die het werken van een grafisch ontwerper een stuk eenvoudiger maakt. Het activeert de functie ‘ongedaan maken’ op de computer. De digitale gum. Tijdens het ontwerpen kan ik mijn laatste acties met deze toetsencombinatie terugbrengen naar een stap ervoor. Een theorie over de naam vertelt dat de letter ‘Z’ komt van het ‘zzz’, wat staat voor slapen.(11) Als de toetsencombinatie ingedrukt wordt, brengt de computer de laatste laag van het scherm in slaap en verdwijnt deze laag. De toetsencombinatie brengt me in een fractie van een seconde terug in de tijd. Mijn ontwerper-vingers zijn zodanig getraind dat ik in een oogwenk ⌘Z in druk en met bovennatuurlijke snelheid terug in de tijd ben, een supersnelle ‘kracht’.


Tijd is altijd en overal. Als in secondes, minuten, uren, dagen, weken, maanden, jaren en eeuwen. Het is er, en dat is het. Tijd is oncontroleerbaar. Ik kan het niet vastpakken en ook niet bewaren. Stil zetten, vooruit spoelen of terugspoelen zijn ook geen opties. Het enige wat ik kan doen is tijd vertalen naar de cijfers van de klok en mijn leven er mee inrichten.

Er is een hypothetische mogelijkheid om binnen de ruimtetijd sneller dan het licht te reizen. In de normale ruimte kan men tussen twee punten niet sneller reizen dan het licht, maar volgens de theorie van een wormgat bestaat er een "korte weg" in het universum.(12) Een wormgat zou tijdreizen dus mogelijk kunnen maken. Ik zou dus kunnen zeggen dat ⌘Z een korte weg is naar het eindresultaat van een gum, en zodoende een wormgat is. In de film Interstellar van Christopher Nolan gaat een aantal astronauten op verkenning uit om te zien welke mogelijkheden er zijn om in de ruimte te reizen door een wormgat naar een andere dimensie van het universum.(13) ⌘Z zou ook nog een wormgat kunnen zijn van de fysieke gum naar de gum van een andere dimensie; de dimensie van de computer.

Er is een groot verlangen om de tijd te kunnen controleren. Er zijn veel theorieën, experimenten, films en boeken geschreven rondom dit thema. Een voorbeeld van een film is The Butterfly Effect. De film gaat over Evan, een jongen die terug kan in de tijd waar hij kleine veranderingen kan maken waarmee hij vervolgens de toekomst verandert. Hij kan dus keuzes opnieuw maken. Evan komt er al snel achter dat die kleine aanpassingen grote gevolgen hebben in de toekomst. Hij bedoelt het keer op keer goed, maar als hij elke keer wakker wordt in de nieuwe toekomst hebben de onverwachte neveneffecten zo’n groot verschil gemaakt dat hij uiteindelijk spijt krijgt van de aanpassing. Zo gaat hij keer op keer een ander moment veranderen in zijn verleden om zo het perfecte einde te krijgen. Elke verandering die hij maakt, heeft echter een slecht gevolg op een van zijn vrienden of zijn moeder en kan vervolgens niet meer beslissen wie het meest recht heeft op een goed einde.

Door altijd terug te kunnen naar het verleden om fouten te herstellen ben je onverslaanbaar. Je kunt niet falen. Dit klinkt ideaal in de oren en geeft een machtig gevoel. Dit geldt ook voor grafisch ontwerpers. Ik kan, net als Evan, terug binnen mijn ontwerpproces als ik merk dat iets niet uitpakt zoals ik wil. Ik moet mijzelf wel beschermen door kritisch te blijven zodat ik niet zoals Evan niet meer kan beslissen welk eindresultaat het beste is.


Zoals al eerder genoemd, staat de ‘Z’ binnen ⌘Z voor slapen en brengt de toetsencombinatie de laatste laag van het scherm in slaap. Daardoor verdwijnt de laatste handeling. Iets kunnen laten verdwijnen geeft een machtig goed gevoel. Maar wanneer laat ik iets verdwijnen? Om hier een antwoord op te vinden, neem ik een flink zijpad. In het boek How To Disappear Completely And Never Be Found, van Doug Richmond lees ik hoe volwassen mannen (waarschijnlijk in hun mid-life crisis) besluiten om te verdwijnen uit hun huidige leven om vervolgens ergens anders weer opnieuw te beginnen. Richmond spreekt af met een aantal mannen

Man in mid-life crisis

die allemaal ‘een vriend’ hebben die de keuze heeft gemaakt om uit zijn leven te verdwijnen. De mannen weten verdacht veel over de verdwijning van ‘hun vriend’ als ik na ga dat zulke verdwijningen alleen maar lukken als deze in het uiterst geheim gebeuren. Er mogen geen sporen achterblijven om een verdwijning tot een succes te maken. De mannen vertellen ongeveer hetzelfde verhaal. Het begint allemaal met een leeftijd tussen de veertig en vijftig jaar. Die leeftijdsperiode laat een man goed kijken naar zijn leven, werk en zijn toekomst. Hij komt oog in oog te staan met zijn realiteit en hij realiseert zich dat hij zijn dromen niet meer waar kan maken. Een man raakte verveeld en ontevreden over zijn werk. Het gezin thuis weerhoudt hem ervan om van baan te veranderen, en groeien binnen zijn huidige baan is ook geen optie. Het gevoel van gevangen zitten komt naar boven. Een man geeft veel op voor zijn familie maar wanneer hij zijn trots en waardigheid opgeeft, wordt hij iets dat minder is als een man.(14) De wanhoop slaat toe en het dagdromen van een nieuw leven begint. Het dagdromen ontwikkelt zich in een obsessie en daarna is hij nog maar een kleine ruzie of tegenslag verwijderd van een drastische keuze. Inpakken, wegwezen en opnieuw beginnen.

De mannen waar Doug over schrijft zijn waarschijnlijk altijd onzeker geweest en zeker harteloos. Maar als grafisch ontwerper uit het digitale tijdperk kan ik ergens wel relateren met de mannen in dit boek. Tijdens het ontwerpen kan ik in die fijne werk-flow raken en compleet vergeten wat mijn droom is voor het product wat ik neer wil zetten. Ik ben lekker bezig en maak ergens een keuze dat later in het proces een gevolg heeft waardoor ik ontevreden ben met het eindresultaat. En als ik er niet snel genoeg achter kan komen waarom het ontwerp niet werkt slaat de wanhoop toe en gooi ik de handdoek in de ring. ⌘Z zit in mijn vingers en zonder ook maar een seconde te twijfelen ⌘Z ik terug naar het begin en start weer opnieuw. Oftewel; inpakken en wegwezen. Dit voelt fijn. Ik heb de macht genomen over de hopeloze situatie en de controle over mijn ontwerp teruggegrepen.

Met de computer kan ik heel snel terug, maar hoe ging dit bijvoorbeeld Karel Martens uit het pre-digitale tijdperk af? Karel Martens heeft zelf vooral ontworpen zonder de computer en had ook niet gedacht er ooit mee te werken. Maar toen hij de computer uiteindelijk toch een beetje beheerste werd ook hij verliefd op het object. Echter ziet hij veel nadelen ten opzichte van het pre-digitale ontwerpen en noemt hij bijvoorbeeld het teveel aan mogelijkheden. Je kunt eindeloos varianten maken waardoor je geen keuze hoeft te maken, of in ieder geval minder snel. “Vroeger kostte één variant je twee dagen om met de hand uit te voeren. Dus dan bedacht je je wel even, voordat je dat ging doen…”.(15) Doordat een variant maken meer tijd kostte was de werk-flow een stuk rustiger maar daardoor meer gecontroleerd. Karel Martens voorkwam een stap terug te moeten doen door gefocust te kiezen wat er wel en niet uitgewerkt moet worden.

Vanwege de computer en al zijn programma’s, gereedschappen en toetsencombinaties kunnen grafisch ontwerpers ontzettend snel werken. Super snel. Er is echter maar één functie die bovenmenselijk is—bovennatuurlijk zelfs. De toetsencombinatie ⌘Z die de vorige stap ongedaan maakt. Met ⌘Z kan ik terug gaan in de tijd en dus tijdreizen! Niet heel ver terug in de tijd maar wel een aantal minuten of soms een uur. Ik behoor hierdoor tot een speciaal soort dat de tijd kan beïnvloeden. Ik kan gebruik maken van een superkracht!

Voorbeeld van 'gadget'

Grafisch ontwerpers vallen met ⌘Z onder de zogenaamde gadgeteer superhelden.(16) Ik maak gebruik van een bijzonder technisch snufje dat mij de mogelijkheid geeft om de superkracht te gebruiken. Het is mijn vaste ‘wapen’, en zoals in elk traditioneel superhelden verhaal moet ik het kwaad bestrijden. Dit ‘kwaad’ zit in mijn ontwerpproces dat ik moet doorstaan tot het uiteindelijke eindresultaat. Net als alle andere superhelden heb ik een sterke morele code om ‘mijn eigen leven op het spel te zetten’ en de gewone mens te beschermen tegen het kwaad. Ik bescherm mijn opdrachtgevers tegen de aartsvijand(en) die grafisch ontwerpers tegenkomen in het ontwerpproces. Als ik mijzelf verplaats in een typisch superhelden verhaal, dan ben ik nu op het moment dat ik mijn kracht heb ontdekt en er ook al wat mee geoefend heb. Maar alleen de kracht kunnen gebruiken, maakt mij nog geen superheld. Nu is het tijd om te leren hoe ik deze superkracht gecontroleerd kan toepassen zodat ik geen onnodige schade aanricht of slachtoffers maak uit wanhoop zoals de mid-life crisis mannen. Het is tijd om een grafische superheld te worden door het wapen met de superkracht te gaan beheersen.