1+1=3

2.1 Dada & Constructivisme| Tijdens de Dada periode (1916-1920) ontwikkelden enkele kunstenaars een nieuwe context om foto’s te gebruiken in de vorm van een fotomontage. Om krachtige politieke beelden te creëren kozen ze bekende persfoto’s en reorganiseerden zij deze beelden zo dat hun betekenis radicaal veranderde en een sterke boodschap konden overbrengen. De werken werden samengesteld uit geknipte stukken pers, affiches, catalogi, kaartjes en ander bedrukt materiaal. Door de ontwikkeling in nieuwe print methodes werden de fotomontages wijdverspreid en vaak gebruikt in reclame en commerciële⁵ fotografie. Het proces van het maken van een compositie door het combineren van meerdere foto’s wekte de illusie van een nieuw uniek beeld.

Raoul Hausmann (1886-1971), één van de oprichters van de Berlijnse Dada groep ontwikkelde fotomontage als een instrument van satire⁶ en politiek protest. Volgens een omschrijving⁷ wordt 'de kunstcriticus' in de fotomontage |fig. 3| aangeduid als George Grosz, een ander lid van de groep, maar het is waarschijnlijk een anoniem figuur uitgesneden uit een magazine. Het Duitse bankbiljet achter de nek van de criticus doet vermoeden dat hij in de gaten wordt gehouden door kapitalistische krachten. De fotomontage is gemaakt met inkt en krijt en de woorden op de achtergrond maken deel uit van een gedicht afkomstig van posters uit Berlijn. Er ontstaat een sterk statement door de vernieuwende combinatie van druktechnieken en bekende nieuwsfoto’s in de fotomontage van Hausmann.

Fotomontage werd ook voor het eerst toegepast in het constructivisme (1919-1934). De constructivistische kunstenaars waren nauw betrokken bij de socialistische revolutie in Rusland. Vroege Sovjet-propaganda behoort tot de eerste ontwerpen die de radicale vormtaal van de avant-garde gebruiken in massacommunicatie. De Russische constructivist Varvara Stepanova (1894-1958) was een schilder, ontwerper en fotograaf. In haar fotomontages is alles zorgvuldig opgebouwd.

Zij gebruikte enkel drie kleurtonen en combineert zwart en wit met sepia foto’s. Zij verbindt rode geometrische vormen om een structuur te vormen in de compositie. In haar fotomontage |fig. 4| wordt een complete boodschap vertelt rondom de gebeurtenissen in Rusland⁸. We zien in de collage het grote portret van de leider Lenin, hij is gecropt en vergroot, zijn ogen kijken naar links over alles en ieder heen als leider alsof hij de toekomst in kijkt om zijn toekomstvisie duidelijk te maken aan zijn volk. Hij is verbonden door de draden met de mensen massa om hem heen. Een mooi voorbeeld waarbij elk detail een rol speelt en de kracht van elk individueel onderdeel wordt samengesmolten tot een geheel om een sterk verhaal te vertellen, vol geladen met energie. In Nederland worden deze fotomontage technieken toegepast door vormgevers zoals Piet Zwart en Paul Schuitema.

2.2 Nieuwe Fotografie & Typografie| De nieuwe typografie en fotografie ontwikkelde zich in 1920 tot 1940. Hybride ontwerpers uit deze tijd zijn Piet Zwart en Paul Schuitema. Zij hebben zich ingezet om zowel op fotografisch gebied als op het gebied van grafisch ontwerp vernieuwing te brengen.

Paul Schuitema (1897-1973) was een grafisch ontwerper maar ook actief in typografie, fotografie, meubelmaker, architectuur, schilderen, lithografie en film. Hij heeft met zijn experimentele gebruik van fotografie een belangrijke bijdrage geleverd aan de nieuwe fotografie beweging en staat bekend om zijn innovatieve gebruik van fotomontage en kleur. Hij is één van de eerste docenten geweest op de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten (KABK) in Den-Haag, hier leerde hij zowel fotografie als grafisch ontwerp.⁹ Zijn kennis met beeld, typografie en kleur vallen samen in zijn werk |fig. 5|. Schuitema laat zien hoe disciplines en technieken samensmelten om een sterk beeld te creëren.

Schuitema zei rond 1927: ‘Omdat ik een hekel aan tekeningetjes had greep ik naar de foto’.¹⁰ Bij hem werd de foto gelijkwaardig aan de tekst. Vernieuwing van de fotografie en typografie was noodzakelijk. Gisteren ging het om artistiek, symbolisch, fantastisch, onmaatschappelijk, lyrisch, passief, romantisch, esthetisch, theoretisch, ambachtelijk, met andere woorden: kunst. En vandaag de dag gaat het meer om de werkelijkheid: reëel, direct, fotografisch, zakelijk, concurrerend, argumenterend, actief, actueel, doelmatig, praktisch en technisch¹¹. Maar ook twijfel speelt af en toe een rol in zijn processen. Er zijn momenten dat andere soortgelijke ontwerpers terugvallen naar de algemene getekende illustratie wat te conservatief en zo nu en dan teleurstellend aangenomen werd. Schuitema was degene die in een dergelijk geval terugkeerde naar zijn eigen ideeën en met succes. Schuitema durfde zijn eigen pad te kiezen en door wanneer nodig terug te vallen op zijn eigen visie bleef hij de vernieuwende ontwerper met zijn out-of -the-box ideeën. Bij zijn serie werk voor beeldboeken

|fig. 6| maakte hij optimaal gebruik van de beeldende mogelijkheden van fotografie en de druktechniek. Volgens hem ontstonden er sterk ruimtelijke beelden door de combinatie van zwart/wit, steunkleuren en veel gebruik van fotografische close-ups. Zijn kennis op beide vlakken werken samen en hadden invloed op elkaar in de beeldboeken om tot dit resultaat te komen.

Zal zijn grafische visie invloed hebben gehad op de keuzes in zijn fotografie? Je ziet een foto |fig. 7| gemaakt met spannende schaduwen en een ritme van stippen door Schuitema als grafisch ontwerper. Om praktische redenen en de behoefte om te fotograferen is Schuitema zelf hiermee begonnen gedurende zijn carrière. Al experimenterend en zonder echte vakopleiding heeft hij de technische vaardigheden onder de knie gekregen. Door deze unieke experimenten en het trainen

van zijn multi-disciplinaire visie ontwikkelde hij zich uiteindelijk snel als bekend fotograaf en al gauw werd hij uitgenodigd voor tentoonstellingen. Zijn nieuwe visie op de alledaagse werkelijkheid trekt de aandacht. Zoals de dynamiek en beweging van de jarenlange groei van de fraaie bomen in de foto |fig. 8|.

De collega van Schuitema, Piet zwart (1885-1977) was een Nederlandse fotograaf, boekband ontwerper, typograaf en industrieel ontwerper. Hij wordt vaak benoemd als pionier van de moderne typografie binnen Nederland. Zijn werk is herkenbaar door de primaire kleuren, geometrische vormen, strakke diagonaal geplaatste letters en een vroeg gebruik van fotomontage¹². In navolging van Laszlo Moholy-Nagy en Jan Tschichold schreef Zwart een principiële¹³ tekst over de actuele typografie en de rol die de fotografie daarin moest spelen. Niet langer was een foto het einddoel, voortaan zou de foto onderdeel zijn van

een grafisch massaproduct. De tekst van Zwart zou verschijnen in een door hem foto-grafisch verzorgd reclameboek. Helaas durfde de directie de uitgave op het laatste moment niet aan. De drukkerij schrok erg van de extreme vormgeving. De achtergrondfoto |fig. 9| was een lichtblauwe afbeelding van een boek waarbij de bladzijdes omgebogen en ineengestoken waren. Blijkbaar was dit voor de drukkerij te extreem.¹⁴ Het feit dat hij zelf het boek had vormgegeven en had willen uitbrengen is fascinerend. Volgens Zwart werkte de oude typografie vlak en statisch. Het gebruik van houtsnede of illustraties was alleen maar als bijkomstigheid en niet als vormend deel van het geheel. De toepassing van fotografie als nieuw element in de compositie maakte de nieuwe typografie dynamisch en ruimtelijk. Juist in het contrast tussen deze twee elementen ligt het actieve element in de compositie. Volgens hem leert fotografie ons de wereld op een geheel nieuwe manier te bekijken en spreekt daardoor liever van een fotovisie¹⁵. Hij heeft tijdens opdrachten voor onder andere de Nederlandse kabelfabriek Delft (NKF) eerst foto’s van anderen gebruikt en is even later ook zelf gaan fotograferen om zijn opdrachtgever te overtuigen. Dat lukte hem met succes en heeft daarna meerdere opdrachten voor NKF uitgevoerd. Vervolgens kon hij het staatsbedrijf der posterijen (PTT)

ook overtuigen om foto’s te gebruiken op postzegels. Een gewaagde gedachte, want de postzegel verkeerde toen nog in de wat verheven sfeer van de grafische kunst. Een voorbeeld van zijn werk waarbij hij een nieuwe techniek heeft aangeleerd is een fotogram¹⁶ voor een poster en affiche voor

'Scheveningen Radio' |fig. 10|. Dit geeft nu nog een beeld af van een ontwerper met lef. Hij trad buiten zijn grenzen, en voelde ook regelmatig de consequenties. Dat het ontwerp als te extreem of nieuw werd aangezien waardoor het niet is gepubliceerd is voor ons bizar, maar voor toen zo nu en dan de realiteit¹⁷.

De invloed van zijn grafische visie in de fotografie is ook terug te zien in een eigen foto |fig. 11|. De dynamiek en balans in de compositie van de objecten waarbij een paar objecten net buiten de cirkel vallen. De foto van een paar loden letters uit 1931 |fig. 12| is in dezelfde setting gefotografeerd, en hoort bij een serie gemaakt in de letterzetterij¹⁸ bedoeld voor een nooit verschenen reclameboek. Bij deze foto wordt de link gelegd met Paul Schuitema. Hij heeft in 1929 ook twee foto’s gemaakt van zetletters. Door de foto en het eindontwerp naast elkaar te plaatsen zijn de ontwerp stappen en de invloeden van beide disciplines goed zichtbaar. Er is dynamiek in zowel de foto als de typografie en ze vullen elkaar aan.

Het is belangrijk om te realiseren dat de fotomontage toentertijd alleen analoog werd geproduceerd. Zo zie je Zwart aan het werk |fig. 13| met een tafel vol prints van foto’s om een grote collage in elkaar te plakken voor Bruynzeel¹⁹. Het toont aan hoe intensief zulk werk kan zijn. Enkel zijn eigen visie is bepalend voor de eindcompositie van het werk.

2.3 Zwitserse School | De Zwitserse stijl, ook wel de internationale typografische stijl genoemd, beïnvloedde grafisch ontwerp extreem in de jaren 60 en 70. De fotografie werd gebruikt met hoog contrast en vaak in zwart en wit. Deze heldere fotografie was vaak objectief, gebaseerd op feiten en niet op meningen, met heldere fotografie. Asymmetrische organisatie en elementen geplaatst via een grid zijn visuele kenmerken van deze stijl.

Joseph Müller-Brockmann (1914-1996) was een grafisch ontwerper uit Zwitserland. Hij studeerde architectuur, grafisch ontwerp en kunstgeschiedenis maar is ook gespecialiseerd in fotografie. Zijn werk is herkenbaar aan de simpele ontwerpen en zijn schone en, voor deze tijd, simpele gebruik van typografie²⁰, vormen en kleuren. Zijn werk |fig. 14-15| laat het gebruik van fotografie zien in combinatie met de simpele typografie van deze tijd^21.

2.4 De Meester| Klaus Baumgärtner was de meester van alle disciplines (1948-2013) was een beeldend kunstenaar, grafisch ontwerper en schrijver. Baumgärtner creëerde veelzijdig werk, grote sculpturen, foto’s, collages en schilderijen. Hij was een gerespecteerd en geliefd docent bij vele afdelingen zoals grafisch ontwerp en beeldende kunst op de KABK in Den-Haag.

Hij wilde niet worden ingedeeld bij een bepaalde kunststroming. Zijn creaties zijn niet conceptueel, maar gebaseerd op dingen die echt bestaan. Baumgärtner observeerde en keek op een unieke manier naar de wereld om hem heen. Zo had hij een voorliefde voor alledaagse dingen. In gebruiksvoorwerpen zag hij bijvoorbeeld sporen van menselijke aanwezigheid, zoals krassen en reparaties, en riepen objecten en materialen herinneringen en associaties bij hem op. Voorwerpen uit zijn omringende wereld isoleerde en bewerkte hij, ontdeed ze van hun functie en maakte ze los uit hun oorspronkelijke context, waardoor alledaagse objecten tot iets nieuws werden gemaakt²². Meester zijn in alle disciplines die je beoefend kan een doel zijn waar je naar streeft. Successen op diverse gebieden en geen scheidingslijn die je tegenhoudt om de dingen die je het liefst doet te combineren. Het is fascinerend om over Baumgärtner te lezen. Het alledaagse als inspiratie voor een hybride ontwerper, daar kan je alle kanten mee op.

Tijdens een trip naar Berlijn heeft hij een fotoserie gemaakt |fig. 16|. In een plas water op de straat zie je een weerspiegeling van een stuk huis. Om de plas heen zie je een zebrapad, stuk asfalt en een stoep.

Een diversiteit aan texturen die geometrisch samenvallen; de lijn van het huis loopt parallel met de straatstenen. Zijn visie die ontwikkeld is door de diversiteit aan kennis van disciplines heeft invloed op de manier waarop hij daar rondloopt en kijkt naar de alledaagse dingen om hem heen. In zijn fotografie |fig. 17| heeft hij met alledaagse objecten een sculptuur gemaakt. Het oogt grafisch door de grote R en de compositie van lijnen en vlakken. Daarnaast heeft hij hoogstwaarschijnlijk zelf de foto geschoten en door het effect met de schaduw ontstaat er een extra laag in het werk. Hij deelt zijn

visie ook in diverse media. Baumgärtner is een mooi voorbeeld waarbij zijn werk wordt geëxposeerd en vervolgens in een toegepaste vorm als publicatie te vinden is met elk een eigen verhaal en karakter. Zo heeft hij een langwerpig boekje gemaakt met enkel foto’s van waslijnen |fig. 18|.

De vormgeving van het boekje past bij de serie en de tekstuele uitleg is zeer beknopt. De uitvoering is helder en sterk. Velen zullen aan deze beelden voorbij lopen, maar juist die verborgen unieke beeld elementen zijn voor hem zichtbaar en hij besluit het vast te leggen. In een ander boekje van Baumgärtner is een bord vol met letters te zien waarmee hij een speelse compositie heeft gevormd |fig. 19|. Hij ziet de letters als losse vormen en maakt er een nieuw werk van onder invloed van zijn eigen visie op typografie. Het is een feest om door die stapel boekjes te bladeren, het toont iedere keer zijn hybride kracht. Helaas is hij in 2013 overleden.

3.1 Algemeen Hybride | De kunstopleidingen van nu, zoals op de KABK, zijn gericht op het opzoeken van je grenzen en werken op grenzen van andere disciplines. Die raakvlakken blijven zich ontwikkelen. De studenten van nu zijn de hybride ontwerpers van de toekomst en kunnen meerdere disciplines samen gebruiken als krachtbron in hun werk. Maar er zijn ook kanttekeningen. De ontwerper van nu komt meer onder druk te staan en er wordt steeds meer van hem of

haar verwacht. Zij moeten constant reageren op de veranderingen en behoefte voor visuele communicatie en daarbij is het gemakkelijk om een enkele keuze te maken tussen de diverse disciplines. Dit kan een valkuil zijn waardoor men juist een discipline gaat blokkeren of nog erger dat de ontwerper zich verplicht voelt om een keuze te maken. Een hybride ontwerper is een persoon die twee of meerdere disciplines beheerst, zo simpel is het. Maar het klinkt simpeler dan dat het in de werkelijkheid is. Het is juist een sterke uitdaging om twee disciplines zo te combineren dat er een unieke en verassende combinatie ontstaat. Hierin zullen de verschillende disciplines ieder tot zijn recht moeten komen en gecombineerd een eenduidig focuspunt moeten hebben. Het is belangrijk dat je de verdeeldheid tussen de disciplines kan

variëren tot op zekere hoogte en toch de balans weet te behouden om beide disciplines met elkaar te laten samensmelten. Je bent niet een hybride ontwerper als je twee diploma’s op zak hebt, maar hebt bij wijze van spreken een derde diploma nodig waarmee jij jezelf positioneert als hybride ontwerper. Het heeft tijd, geduld en ervaring nodig om de balans te vinden, en dat kan frustrerend zijn.

Ook de verwachtingen van alledaagse mensen bij disciplines is belangrijk om rekening mee te houden. Bij een fotograaf verwacht men een prachtig uniek portret, en bij een grafisch ontwerper een boek wat tot de details van elke punt en komma is ontworpen tot een meesterwerk. De video |fig. 20-21| van grafisch ontwerper en motion designer Florent Porta gaat over verwachtingen waarbij objecten zich anders gedragen dan je zou verwachten. In de video knapt bijvoorbeeld de cactus in plaats van de ballon die ertegenaan vliegt en buigt de spijker door als de hamer ertegenaan slaat. De alledaagse mens verwacht niet dat het complementaire gebeurd en is daardoor sterk verrast. De verwachtingen zijn dus niet altijd meer vanzelfsprekend, en daar kunnen wij als hybride ontwerpers mee spelen. De fotograaf kan nu ook een grafisch ontwerper zijn en andersom. Kan iemand aan mijn fotografisch beeld zien dat ik ook een grafisch ontwerper ben? En kan iemand aan mijn typografische werk zien dat ik ook een fotograaf ben?

3.2 Hybride Foto-Grafisch Ontwerp|

De fotograaf groeit mee met de hedendaagse ontwikkelingen en past zich aan. Iedereen kan nu een goede fotocamera kopen of zelfs mooie foto’s maken met zijn of haar mobiele telefoon, maar niet iedereen is daarmee een professionele fotograaf. Door een eigen artistieke specialisme te ontwikkelen kun je als fotograaf boven de rest uitsteken. Een eigen beeldtaal creëren is daarbij belangrijk. Digitale fotografie is tot nu toe de grootste verandering geweest ²³ en digitaal monnikenwerk hoort daar ook steeds meer bij. Beeld bewerkingsprogramma's en algoritmes zijn gereedschappen die zich steeds verder ontwikkelen en de beeldbewerking is inmiddels een essentieel aspect binnen de wereld van de fotografie. Er is voor de fotograaf nog veel te winnen op het gebied van grafische technieken en daarmee zijn beeldbewerkingsprogramma's nog vol in de ontwikkeling. Er zijn inmiddels vele namen van hybride ontwerpers binnen dit digitale tijdperk te benoemen die al grote stappen hebben gezet en de meerwaarde laten zien van de samensmelting tussen fotografie en grafisch ontwerp.

Sarah Illenberger is illustrator en fotograaf, haar unieke werk oogt grafisch. Zij knipt, plakt met alledaagse objecten en maakt haar eigen composities om haar

ideeën te visualiseren. In haar serie Flower children|fig. 22-23| is een combinatie te zien van modefotografie en losse bloemen die als tweede laag bovenop het beeld zijn ingescand. Dankzij haar unieke visie laat zij zien dat deze combinatie het concept achter de modeserie nog sterker visualiseert. Een ander voorbeeld van een verassende combinatie is de Wonderplants serie '|fig. 24| waarbij ze exotische planten heeft gefotografeerd met patronen geïnspireerd op textiel en simpelweg gemaakt met tape²⁴. Ook in dit werk speelt zij met alledaagse objecten om iets unieks te creëren. En in haar cut art serie |fig. 25| schets zij op bekende schilderijen zoals de Mona Lisa wat er gedaan moet worden aan chirurgische correcties voor een perfect lichaam. Vervolgens heeft zij met digitale beeldbewerking de schilderijen daadwerkelijk aangepast.

Zij laat met haar werk zien dat het combineren van verschillende media tot iets unieks kan leiden. Fotografen gebruiken nu grafische technieken en visa versa. Er is geen limiet in het combineren van diverse media en materialen. Ze worden juist meer samengesmolten als een uniek beeld. En door die samensmelting ontstaat er een versterkte en intrigerende visualisatie waar zij het sterkst in is als hybride ontwerper.

Ook een postzegel is een uniek kunst beeld. De ontwerpwereld rondom dit kleine stukje bedrukte papier laat zien hoe fotografie en grafisch ontwerp elkaar kunnen overlappen. Anton Corbijn is bekend als fotograaf, maar heeft ook postzegels ontworpen |fig. 26| en heeft daardoor de titel grafisch ontwerper bij zijn naam staan. Hij heeft zijn grenzen opgezocht en is er mee gaan spelen. Maar ben je al een

fotograaf als je een fotocamera hebt, en ben je grafisch ontwerper als je indesign beheerst en dus een postzegel ontwerpt? Als bekende kunstenaar heeft hij waarschijnlijk de ruimte om zulke uitstapjes te kunnen maken buiten de primaire discipline zonder dat mensen er verbaasd op zullen reageren. Maar het is ook interessant hoe Corbijn zijn fotografie toepast in een andere discipline en medium die, als we weer terugkijken naar de verwachtingen, onder grafisch ontwerp valt. De alledaagse mens verwacht dat een postzegel door een grafisch ontwerper wordt gemaakt, maar dat kan tegenwoordig net zo goed een fotograaf zijn. Of Corbijn daardoor de titel grafisch ontwerper kan dragen zal een discussiepunt blijven. Het is een goed voorbeeld van de behoefte van mensen hebben om iemand in een bepaalde hoek of onder een discipline te willen plaatsen. De ontwerper gebruikt regelmatig fotografisch beeld, maar is niet de fotograaf. En de verwachting waarbij de postzegel typisch grafisch ontwerp is wordt losgelaten. Een grafisch ontwerper gebruikt immers ook regelmatig fotografisch beeld

in zijn postzegelontwerp, en is niet de fotograaf. Dit soort uitstapjes zoals Corbijn doet, zorgen voor flexibiliteit en het loslaten van die verwachtingen dat een postzegel typisch grafisch ontwerp is.

Eva-Fiore Kovacovsky heeft fotografie gestudeerd aan de Gerrit Rietveld academie in Amsterdam. Haar studio ligt vol met natuurlijke objecten en stapels prints. Zij is vooral bezig in de donkere kamer, cameraloze fotografie, maakt experimentele exposities en speelt met formaten. Eva maakt gebruik van de fotogram, het maken van een directe afdruk op papier in de donkere kamer. Zij probeert om een expositie tot leven te brengen. Als er alleen maar foto’s hangen wordt alles volgens Eva zo plat ²⁵. Dat is waarom zij objecten creëert die passen

bij de omgeving van de foto’s. Bijvoorbeeld bij de Blattkiste serie |fig. 27|. Hierbij worden op sokkels de bladeren geëxposeerd die gebruikt zijn bij het maken van de negatieven. Het is het werk maar ook de objecten voor in de expositieruimte die meespelen in de beleving van de kijker in de ruimte. Het boek is vaak het medium waarin de foto's vastzitten, net als het werk in het medium de postzegel. Door meer objecten erbij te betrekken en de foto’s te bevrijden uit het medium ontstaat er iets wat gaat leven, zoals in het werk van Eva-Fiore Kovacovsky. Een foto als een platte print op de muur is niet meer de enige vorm hoe foto's tegenwoordig worden gepresenteerd.

De foto wordt samengevoegd in allerlei nieuwe media |fig. 28-29| zowel digitaal als in exposities en installaties en er wordt ook meer gespeeld met formaten. Dit maakt een positieve ontwikkeling die ervoor zorgt dat er op nieuwe manieren naar beeld wordt gekeken.

In het werk |fig. 30| van Frederique Daubal is een vrouw te zien met een in repen gesneden print voor haar gezicht wat een visueel voorbeeld is van de meerwaarde van de samensmelting tussen de drager papier en fotografie door de visie van de maker Daubal. Het laat zien dat ook letterlijk de materialen die bij een bepaalde discipline behoren, volgens de verwachtingen, ook gebruikt kunnen worden om iets verrassends te creëren met de visie van de maker. Toch blijft het papieren boek één van de belangrijkste vormen van presentatie voor het tonen van je fotografisch beeld.

Ook Jaap Scheeren is een fotograaf die in enkele projecten zijn beeld heeft gebundeld met grafische technieken. Alledaagse voorwerpen worden door hem in simpele stappen aangepast waardoor er nieuwe beelden ontstaan.

Hij loopt door de stad, de alledaagse realiteit, en maakt notities van ongebruikelijke of vreemde objecten. Vervolgens gaat hij daarmee aan de slag, meestal met fotografisch beeld als eindproduct. In èèn van zijn projecten |fig. 31| is onderzocht Scheeren samen met ontwerper Hans Gremmen of het mogelijk was om zelf fysieke kleurscheidingen te maken²⁶. Een vertaling van fotografie naar full colour drukwerk. Er werden vier stillevens gebouwd: een Cyaan-, een Magenta-, een Yellow- en een Black-stilleven. Deze werden los van elkaar gefotografeerd en vervolgens over elkaar heen gedrukt. Fotografie en grafisch ontwerp gaan in dit project van Scheeren hand in hand. De website van Scheeren bestaat uit hoofdstukken die je kunt downloaden als delen van zijn publicatie met werk en ook de prints van het project zijn te koop. Hij kiest er voor om kunstenaarsboeken te maken en neemt daarmee dus heel bewust het besluit dat het werk niet aan een muur in een museum komt te hangen, maar een grafische oplossing nodig heeft om zijn fotografie een belangrijke meerwaarde te geven |fig. 32|. De hedendaagse professionele fotograaf is dus ook in staat om steeds meer zijn eigen werk te publiceren in een eigen ontworpen publicatie, boek of andere grafische vorm en heeft dus de kennis om eigen beeldmateriaal te vertalen daarin.

Ook Erik van der Weijde is een fotograaf die zijn eigen fotografie in boeken publiceert en online²⁷ verkoopt |fig. 33-34|. Hij werkt samen met diverse editors en heeft al heel wat boeken en tijdschriften gepubliceerd. Door het werken met verschillende editors ontstaan er diverse stijlen en layouts met zijn werk. Door het werk bewust in papiervorm te publiceren behoud je controle over de manier en de kwaliteit waarop het werk wordt gepresenteerd en zich verspreid. Met als kanttekening dat het publiek wat beperkter zal zijn, omdat zij pas bij het kopen van een boek of magazine je werk zullen zien. Daarentegen is dit publiek dan ook weer daadwerkelijk geïnteresseerd en heeft dan een goede kwaliteit publicatie in handen.

Ook Erik Kessels, creatief directeur van het communicatiebureau Kesselskramer, verzameld fotografie om het vervolgens in verschillende fotoboeken |fig. 35| en tentoonstellingen weer aan het publiek te tonen ²⁸. Hij is dan niet de fotograaf van het werk maar gebruikt zijn eigen visie om een nieuwe selectie te maken en het te publiceren. De fotograaf van nu is dus steeds meer in staat om verder te gaan dan enkel het uitprinten van foto’s als losse prints. Scheeren en van der Weijde zien de meerwaarde van het publiceren van hun werk in een grafische vorm en kunnen hierdoor hun werk verkopen aan een specifieker publiek. Je zou kunnen zeggen dat zonder grafisch ontwerp de fotografie niet meer gepubliceerd kan worden. Het blijft een uitdaging om dit op een sterke manier te doen en dat vergt grafische kennis en goede samenwerkingsverbanden.

Een studie fotografie creëert een eigen visie en de kennis om de camera te gebruiken als je derde oog om je ideeën te visualiseren. Je leert hoe je verhalen moet vertellen, vastleggen en kijkt naar de alledaagse dingen om je heen. Een grafisch ontwerper gebruikt zeer geregeld beeld van fotografen in hun werk. Maar het is de visie van een fotograaf die gebruikt wordt in bijvoorbeeld een poster of collage. Daar is de grafisch ontwerper zich niet altijd van bewust. Uit eigen ervaring merk ik dat je met een fotografische achtergrond bewuster omgaat met beeld van een ander, en natuurlijk met dat van jezelf. Je kiest beeld uit wat past bij jou concept, compositie of typografie. Het irriteert als je verplicht bent om reeds gemaakt materiaal te gebruiken in je grafisch beeld als je weet dat er een betere kwaliteit te behalen is door als fotograaf nieuw materiaal te verzamelen. Ook al wordt de foto gebruikt in een ander medium, het is belangrijk dat het juist wordt gebruikt en dat jij als ontwerper bewust omgaat met het werk van een ander.

Een inspirerend boek is het werk van grafisch ontwerper Lex Reitsma voor de Nederlandse opera ²⁹. Vierentwintig jaar lang heeft hij posters gemaakt voor hun voorstellingen. Zijn

beelden voor de posters werden analoog opgebouwd uit lagen met plastic sheets en uitgeknipte letters. Dit gebeurde eveneens in de operaboeken waarin de voorkant simplistisch is en de binnenkant kleurig met veel papiersoorten, bewerkte foto’s en grafische symbolen. Opera is een kunst van samenwerking, en ook Lex heeft als grafisch ontwerper in zijn posters als het ware samengewerkt met zijn eigen fotografische kennis. Hij nam de ruimte om zijn eigen ideeën te realiseren. Reitsma was een fanatiek fotograaf en las alles over fotografie en film. Dit was een stimulans om te gaan studeren op de Gerrit Rietveld Academie waar hij zich vervolgens verdiepte in typografie. Hij wilde de techniek tot in de details beheersen. Toen een opdrachtgever tegen hem zei: "Er mag gerust iets misgaan", koos hij er juist bewust voor drukfouten, scheef gezette kantlijnen en andere afwijkende aspecten. Daarmee werd hij gezien als

iemand die wilde afwijken van de regels. Zijn affiches zitten vol met typografie en beeld als een collage met lagen over elkaar heen. Soms maakte Reitsma enkel een symbolisch

beeld voor een poster |fig. 36|. Met een simpele bureaulamp maakte hij het beeld voor de poster van het stuk Die Meistersinger von Nurnberg. |fig. 37-38|. Reitsma laat in zijn werk zien dat er een meerwaarde is in de bewerking waarbij meerdere lagen van elementen toegevoegd worden om dynamiek te creëren, in vlakken, typografie en licht. Maar ook om regels los te laten en je eigen visie te gebruiken als drijfveer in je werk. In de hybride werken van Carl Kleiner³⁰,Simon Wald-Lasowski³¹ en Lenert en Sander³² voel je de sterke aanwezigheid van foto en grafische kennis. Zij maken werk voor bedrijven zoals Ikea, Hema, de Volkskrant en NRC NEXT |fig. 39-41|. In dit geval zijn het toegepaste foto's voor bijvoorbeeld covers en reclamecampagnes. De beelden zijn uitgedacht tot de details in compositie, medium en materiaal. Het zijn voorstellingen van lijnen en vlakken en je ziet bewuste keuzes wat zorgt voor een duidelijke communicatie. Of het nu vanuit fotografie of grafisch ontwerp is begonnen, de meerwaarde ontstaat na samensmelting. Bij die overlapping zijn zij als ontwerper het sterkst. Ook het werk Geometric homocide |fig. 32| toont deze sterke overlapping tussen fotografie en grafisch ontwerp. Je ziet een portret van een persoon opgebouwd uit geometrische papieren vormen in een compositie van vlakken en een goede lichtkwaliteit die de fotografische kennis toont³³.

3.3 Eigen Hybride Visie |

Tijdens mijn studie fotografie op de fotovakschool in Amsterdam kreeg ik een rugzak vol met nieuwe kennis mee. Maar ik wist nog niet zo goed hoe ik die kennis kon toepassen tijdens mijn studie grafisch ontwerp. Al gauw kwam ik erachter dat die nieuwe fotografische kennis een sterke invloed heeft op de studie grafisch ontwerp. Een belangrijk element uit mijn vorige studie en het verleden is het fotografisch oog. Het fotografisch oog is mijn unieke visie en de manier waarop ik naar beeld of vorm kijk. Ik ontdekte nieuwe manieren om mijn algemene ontwerp visie verder te ontwikkelen los van fotografie.

De scheidingslijn tussen de twee disciplines is tijdens mijn studie fotografie en de nieuwe kennis van de studie grafisch ontwerp sterk vervaagd en deze disciplines zijn niet meer los te nemen. Kortweg, ik ontdekte tijdens het studeren de meerwaarde van de combinatie fotografie en grafisch ontwerp.

Als professioneel fotograaf kreeg ik steeds meer grip op grafische technieken die ik weer kon toepassen bij mijn fotografisch beeld. Zo ben ik nu in staat om steeds meer mijn eigen werk te publiceren in een eigen ontworpen publicatie, boek of andere grafische vorm en heb ik de kennis om mijn eigen beeldmateriaal te vertalen daarin, zoals het werk van Jaap Scheeren. Ook ik werk graag met statische objecten en natuurlijke elementen en kijk naar de alledaagse objecten om mij heen om mijn visie te ontwikkelen, de visie van Baumgärtner is daarbij een sterke inspiratiebron.

Mijn werkstijl is vergelijkbaar met fotograaf en illustrator Sarah Illenberger. Ik knip, plak met alledaagse objecten en maak eigen composities om mijn ideeën te visualiseren. Ik werk graag met diverse media en varieer waar mogelijk tussen digitaal en analoog als lagen over elkaar heen, zoals grafisch ontwerper Lex Reitsma, en heb de voorkeur om te experimenteren met mijn eigen fotografisch werk om zo mijn visie te versterken. Ik ga graag op dezelfde wijze te werk als fotograaf Eva-Fiore Kovacovsky door de foto te bevrijden en te laten leven in bijvoorbeeld een expositie in combinatie met andere objecten, of in een ontwerp voor een poster. Kortom, De studies en genoemde kunstenaars hebben een sterke invloed op de ontwikkeling van mijn eigen visie als hybride ontwerper.