Ivan Pavlov: Klassieke Conditionering, Gedrag en Wetenschap, TeleacNOT (2009)‌
22-May-2013.pdf
http://nieuws.hum.uu.nl/wp-content/uploads/2013/04/Genderstudies-Creative-Symposium-
http://lettermodel.org/
http://www.lizdizon.com/portfolio/2012/02/wim-crouwels-new-alphabet-vormgevers/
http://ilovetypography.com/2010/08/07/where-does-the-alphabet-come-from/
http://conditionaldesign.org/
http://blogs.akbild.ac.at/phdinpractice/staff-and-participants/participants/annette-krauss/
http://www.ancientscripts.com
Zi, Lao (1983), Tao Te Ching , Allen & Unwin
Ruiz, Don Miguel (2000), De Vier Inzichten , VBK Media
Unger, Gerard (2006), Terwijl je leest , De Buitenkant
Skinner, B.F (1976), About Behaviorism , Vintage Books
Pavlov, I.P. (2003), Conditioned Reflexes , Dover Publications
Noordzij, Gerrit (2013), Gewone Letters , De Buitenkant
Groenendaal, Sanne (2014), Der Kaiserin
Fischer, Theo (2004), De Kunst van het Nietsdoen, Nirwana
Cox, Paul (2001), Abstract Alphabet: An Animal ABC , Chronicle Books
Berger, John (2009), Ways of Seeing , Penguin Books

Bibliografie

need rules and conditions as a basis and guidance to create and recreate.
to create something. Whether they are determined by ourselves or taught by others. We
life are actually not that different. They both emerge from a set of rules that are composed
though something may be unconventional it doesn’t mean it’s unconditioned. Design and
in the back of your head. Through examples of art and design I discovered that even
a bike. You can’t unlearn what you have learned. Your conditionings will always be present
by replacing them with new ones, but they will never completely disappear. It’s like riding
By being conscious of our current conditionings and their origin we can weaken them,

answer to my research question: Is it possible to design without conditions?
plays a big role in graphic design. This research led me to a surprising and unexpected
guideline. The alphabet is a classic and accessible example of a conditioning and it
year‌ I searched for answers by using the Latin alphabet as an example, a metaphor and
we have learned? Can we design without conditions? According to my research from last
Do they form the truth? Is it possible to change our conditionings? Can we unlearn what
does it mean to be conditioned? Where do the norms and beliefs we learn come from?
it closely relates to design. What is a conditioning and how does one develop it? What
In my thesis I explored the phenomenon conditioning to a deeper extend but also how

them. What happens when we try to do something differently?
sequence of things we do. In my work you often see these fascinations. I try to denounce
and ourselves. If you observe all these habits, they form a hilarious and even absurdist
don’t. But also how we show our emotions, how we think and view the outside world
interact and use objects. The fact that we know how to open a door and sometimes we
can remember I have been fascinated by human behavior. The way we walk, talk, eat,
processes result in our physical and mental behavior, our conditionings. As long as I
exposure to certain learning processes in our environment. In time these learning
values, beliefs or knowledge. Throughout our lives we develop these through the
for how we as people stand in life. We are born as a blank canvas without any morals,
This research wasn’t merely a research about the alphabet. For me it was a metaphor

current alphabet.
In order to make a new system I had to let go of the things I was taught about our
look at the alphabet as I had always done and that it was very difficult to let this go.
and judged everything I tried as silly and useless. I learned that I was conditioned to
define new shapes. During the process I kept referring to the alphabet as I knew it
type these days. During this research I felt major resistance. It seemed pointless to
the Latin alphabet, by trying to circumvent current rules and conventions we apply on
Last year I researched the possibility of designing a complete new writing system for

Abstract

richtlijn om te zijn, te creëren en (her)creëren.
geleerd door anderen, we hebben regels en condities nodig als houvast, basis en
opgesteld om iets vorm te geven. Of iets nu is vastgesteld door onszelf of ons is
wat we doen komt tot stand onder de invloed van een set regels en inzichten die zijn
tioneerd te doen of ontwerpen. Leven en ontwerpen is eigenlijk niet zo anders. Alles
waardoor het nog steeds geconditioneerd is. Het is daarom onmogelijk iets ongecondi-
De oude voorwaarden worden als het ware vervangen door nieuwe voorwaarden,
maken of doen komt het tot stand onder de invloed van nieuwe voorwaarden of regels.
daarentegen niet dat iets ongeconditioneerd is. Op het moment dat we iets nieuws
van onze conditioneringen, omdat je je er niet direct aan kunt relateren. Dit betekent
neels te creëren. Iets dat afwijkt van de conventie wijkt tot op zekere hoogte ook af
Door onze bestaande inzichten van ons af te zetten is het mogelijk iets onconventio-

Je conditioneringen zullen altijd aanwezig zijn in je onderbewuste.
Het is als fietsen en schrijven. Je kunt wat je hebt geleerd niet zomaar vergeten.
geheugen maakt het moeilijk tot onmogelijk je oude gewoontes totaal los te laten.
ringen verzwakken door ze minder vaak te herhalen. De kracht van het (motorisch)
herhalen, zullen deze nieuwe conditioneringen vormen en kun je je oude conditione-
je af te zetten en nieuwe afspraken met jezelf te maken. Door deze afspraken te
Vervolgens kun je proberen alle vormen van verworven kennis en overtuigingen van
enige waarheid is, maar slechts een droom of illusie gecreëerd door onze omgeving.
en overal anders zijn. Dat hetgeen dat we aanschouwen als de waarheid niet de
inzichten te komen. Ook word je je ervan bewust dat normen, waarden en overtuiging-
door je de wereld waarneemt en dat deze je in zekere mate beperkt om tot nieuwe
eerste stap‌ tot de mogelijkheid ze los te laten. Je wordt je bewust van het kader waar-
Het bewustzijn van onze conditioneringen, hun herkomst en totstandkoming, is de

vormen, omdat ze ons verhinderen nieuwe inzichten of mogelijkheden te verwerven.
door het geheugen uitgefilterd. Dit betekent dat onze conditioneringen een limitatie
te zien wat we kennen en weten. De rest van wat we waar kunnen nemen wordt er
kader beïnvloedt onze waarneming en ons denken, omdat we enkel in staat zijn dat
ervaringen, regels en overtuigingen, die we hebben aanvaard als de waarheid. Dit
kader gaan vormen. Ons referentiekader vormt een sluier van opgedane kennis,
van regels en overtuigingen dat van buitenaf is gekomen is zo ons eigen referentie-
gewoonte wordt. We zijn ons er niet van bewust dat we deze uitvoeren. Het kader
op den duur zodanig in ons lichaam en geest dat het een gedragspatroon ofwel een
samenleving. Het gedrag dat onder deze voorwaarden tot stand komt, wortelt zich
eenkomstig met de geldende normen, waarden, regels en overtuigingen van de
De voorwaarden die we leren vloeien voort uit wat onze omgeving ons leert, over-

voorwaarden of prikkels.
baar is en wat niet. Conditioneringen komen tot stand door blootstelling aan bepaalde
moeten gedragen, wat goed is en wat fout, wat mooi is en wat lelijk en wat aanvaard-
leerprocessen. Door middel van herhaling, straf en beloning leren we hoe we ons
gedragingen, reflexen, automatismen en reacties die we vertonen als gevolg van deze
blootgesteld aan bepaalde leerprocessen. Onze conditioneringen omvatten alle
kennis of moraal besef. Dit bouwen we op doordat we gedurende ons leven worden
De mens wordt geboren met het vermogen te leren. Op dat moment bezitten we geen

ongeconditioneerd te ontwerpen?
Is het mogelijk aan de hand van het Latijnse alfabet te laten zien of het mogelijk is

4. Conclusie

riger uitzien als we onze eigen regels bepalen?
Regels om te kunnen creëren en opnieuw te creëren. Zou ons leven er niet veel kleu-
iets vorm te kunnen geven. Onze regels en overtuigingen zijn enkel een houvast.
eigenlijk niet zo anders. Beiden ontstaan ze uit een serie regels die we opstellen om
regels en conditioneringen nodig om te kunnen functioneren. Leven en ontwerpen is
niet de enige waarheid is, kun je ervoor kiezen je eigen droom te creëren. We hebben
illusie, een droom gecreëerd door onze omgeving. Als je je beseft dat jouw waarheid
wen als de waarheid is ergens anders geen waarheid. Wat we leren is relatief, een
te kijken naar ontwerpen en op andere academies zal dit anders zijn. Wat we aanschou-
we met onze mond dicht te eten. Op de academie leren we volgens een bepaalde norm
in Nederland eten we met bestek. In China smakken de mensen aan tafel, hier leren
Normen, waarden en overtuigingen zijn overal anders. In India eten ze met hun handen,

ceren door middel van het schrift.
verscheidenheid aan dialecten niet overal kunnen verstaan, ze wel kunnen communi-
in gebruik. Het Chinees heeft zelfs het voordeel dat hoewel mensen elkaar door de
Chinees, bestaande uit meer dan 1500 pictogrammen, is in China al duizenden jaren
door, waaruit een andere norm voortkomt. Het Latijnse alfabet past bij onze taal en het
Het is anders. Niets is beter dan het ander. Elk systeem maakt zijn eigen ontwikkeling
overeenkomstig zijn. Dit betekent niet dat het Chinees minder goed is dan het Latijn.
op andere schrijfsystemen zoals bijvoorbeeld het Chinees, zouden de resultaten
in de basis verschillen van het Latijn. Als we deze experimenten toe zouden passen
Ze zijn niet toepasbaar op mijn systeem en daarmee ook niet op andere systemen die
Ik denk dat dit iets zegt over de geldende conventies. Deze zijn niet perfect of absoluut.

_{'Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipisicing elit', Der Kaiserin Schrift}


dat mijn schrijfsysteem niet werkt?
andere anatomie, omdat de regels van het systeem dit niet toestaan. Betekent dit
is niet mogelijk achteraf andere regels toe te passen op een schrift met een geheel
met een potlood. Ook de spatiëring en interlinie zijn ontstaan vanuit andere regels. Het
letters zijn niet ontstaan vanuit de kalligrafie, maar vanuit een enkele lijn, geschreven
op mijn letters. Dit is zo omdat mijn systeem vanaf de basis anders is opgebouwd. De
De conventies die we toepassen op hedendaags letterontwerp zijn niet toepasbaar

_{Contrast Test #2, Der Kaiserin Schrift
Contrast Test #1, Der Kaiserin Schrift}
onmogelijk.²⁰20.Idem
-p28–31
werden getrokken. Het toevoegen van contrast door middel van kalligrafie was
letters onder een hoek van 30 graden te schrijven en dat al mijn letters uit proportie
mijn letters aanpassen. Het experiment wees uit dat mijn het onmogelijk was mijn
geen stokken, staarten of x-hoogte. Om dit te realiseren moest ik de proporties van
geschreven behoort te worden onder een hoek van 30 graden. Mijn letters hebben
vier penbreedtes hoog moet zijn, de lengte van de stokken en staarten drie en dat er
graferen. De regels van de kalligrafie schrijven voor dat de x-hoogte van de letters
Ook heb ik onder andere geprobeerd contrast toe te voegen door de letters te kalli-

wijde spatiëring ervoor dat er net een woord op een regel past.¹⁹19.Der Kaiserin Schrift, Sanne Groenendaal
-p25–27
Tevens zijn mijn letters pas leesbaar vanaf een zeer grote afbeelding en zorgt de
is er geen sprake van een x-hoogte, waardoor ik geen corpsgrootte vast kon stellen.
moeten zijn in een corpsgrootte van 10 of 11pt. Dit was onmogelijk. In mijn alfabet
voor dat dit, voor optimale leesbaarheid, ongeveer acht tot tien woorden zouden
testen door te kijken hoeveel woorden er op een regel pasten. De conventie schrijft
schrijfsysteem. Ik heb bijvoorbeeld geprobeerd de leesbaarheid van mijn letters te
de geldende conventies met betrekking tot letters en typografie los te laten op mijn
inhoudt kun je zien wat iets werkelijk is. In mijn onderzoek heb ik dit gedaan door
moeten nemen. Pas als je weet waar iets vandaan komt en wat iets daadwerkelijk
Om dit te onderzoeken zouden we de geldende regels en conventies onder de loep

deze regels absoluut?
en onze geldende inzichten, normen, waarden en regels de enige waarheid? Zijn
Als we onze eigen regels opstellen, zou dit dan ook een waarheid kunnen zijn? Vorm-
voldoen. Dit lukt niet altijd, waardoor we er een negatief effect van kunnen ervaren.
dan deze waarheid. We zullen altijd ons best doen om aan deze werkelijkheid te
geloofsovertuiging of ons wetboek gaan vormen en dat we niets anders waarnemen
aan wat men heeft geleerd. We hebben gezien dat de voorwaarden die we leren onze
opgesteld zijn door tal van factoren in onze omgeving. Men hecht vaak veel waarde
Leven, ontwerpen, denken we doen het allemaal aan de hand van regels. Regels die

3.3 De Waarheid

zijn schilderijen enkel bestaand uit gekleurde vlakken.
regels voor structureel en gestandaardiseerd ontwerp. Of de schilder Mark Rothko met
vastgestelde regels. Zoals de architect Le Corbusier met zijn betonnen structuren en
sluit en denkt aan kunstenaars en ontwerpers dan maken deze allen gebruik van zelf
een vorm van esthetiek of het eindproduct en tal van andere redenen. Als je je ogen
te gaan. We stellen deze regels vast naar aanleiding van een concept of met oog op
Zonder deze regels is er geen werk, ze bieden een houvast en basis om aan de slag
ontwerp tot stand doordat je van tevoren regels vaststelt waarmee je te werk gaat.
eenmaal is wat we hebben geleerd. Ontwerpen is eigenlijk niet zo anders. Er komt een
tweemaal daags, we kauwen met ons mond dicht, we eten met bestek, omdat dit nu
aanvaarden deze als de waarheid en voeren ze daarom uit. We poetsen ons tanden
doen. Alles wat we doen is onderhevig aan bepaalde regels, normen en waarden. We
illustreert het wat we als ontwerpers, kunstenaars en in het dagelijks leven constant
Hoewel het Conditional Design een extreem voorbeeld is van geconditioneerd ontwerpen,

zo naar iets dat zeer ongeconditioneerd is.
bepaalde norm, zoals esthetiek. De zeer geconditioneerde werkwijze vertaalt zich
verwachten. Hierdoor kunnen ze geen invloed uitoefenen op dat het voldoet aan een
omdat ze niet uitgaan van voorwaarden waarvan ze een bepaald resultaat kunnen
nooit een duidelijke visie hebben op het eindproduct. Het is in die zin ongeconditioneerd,
stellen voorwaarden vast waar tijdens het proces pas iets uitkomt. Hierdoor zullen ze
voorwaarden tot stand komt en anderzijds is het daarom juist ongeconditioneerd. Ze
patterns.’.¹⁸18.http://conditional
design.org/manifesto/ Enerzijds is het werk zeer geconditioneerd doordat het onder strenge
as constraints.’ maar ook, ‘We search for the unexpected but correlative, emergent
de invloed van bepaalde voorwaarden. In het manifest staat het volgende: ‘Use rules
Interessant aan het Conditional Design is dat de ontwerpen tot stand komen onder

_{Knots, Conditional Design}


dood zijn, mag je een nieuwe lijn tekenen.¹⁷17.http://conditional
design.org/
workshops/knots/
3.Als je geen opties meer hebt aan beide zijden, dan is de lijn dood. Als beide zijden
2.Je mag niet over je eigen lijn of voorgaand getekende lijn heen tekenen.
ander heen te tekenen.
1.Verleng je lijn aan beide kanten door onder een lijn door en over een lijn van een

regels waren van toepassing op dit project:
een vel papier en een aantal markers, allen in een verschillende kleur. De volgende
voorwaarden. Een voorbeeld hiervan is Knots. Bij dit project gingen ze aan de slag met
met een aantal materialen en een set vastgestelde regels, of liever gezegd condities of
Wekelijks werden er workshops georganiseerd waarbij elk werk werd geproduceerd

zijn dan ook ‘The process is the product.’ en ‘The input is our material.’. ¹⁶16.http://conditional
design.org/manifesto/
op de processen en niet het eindproduct. Enkele belangrijke statements in het manifest
dat dingen zich aanpassen aan hun omgeving, focussen ze zich in hun werk daarom
zou reflecteren en inzicht zou geven in het hedendaagse landschap. Om te laten zien
aan constante verandering onderhevig is. De leden wilden dat hun werk het hier en nu
lingen op ons leven en de wereld. We leven in een omgeving die op zeer hoge snelheid
De leden wilden inzicht bieden in de invloed van de media en technologische ontwikke-

de voorgrond staat, maar de benadering en werkwijze.
en ontwerp formuleren. Een belangrijk punt hierin is dat niet het gekozen medium op
hebben ze The Conditional Design Manifest opgezet, waarin ze hun visie op kunst
grafisch ontwerpen, interactief ontwerpen en mediakunst of geluidsontwerp. Tezamen
manier van werken te omschrijven, in plaats van de algemeen geaccepteerde termen:
Puckey en Roel Wouters in 2008. De term Conditional Design is ontwikkeld om hun
Conditional Design is een collectief opgericht door Luna Maurer, Edo Paulus, Jonathan

een antwoord kunnen geven?
leven? Hebben we conditioneringen nodig als houvast? Zou Conditional Design mij
Hebben we condities nodig om iets voort te brengen, te ontwerpen of überhaupt te
hebben plaats gemaakt voor nieuwe, wat betekent dat het niet ongeconditioneerd is.
gebruik van een grid en uitsluitend horizontale en verticale lijnen. De oude voorwaarden
gekomen onder de invloed van nieuwe voorwaarden. Zo maakte Crouwel bijvoorbeeld
ontwikkeld met nieuwe regels en afspraken. Met andere woorden, ze zijn tot stand
dit niet mogelijk is. Als we de aangekaarte schrijfsystemen bekijken, zijn ze allen
Of het mogelijk is een ongeconditioneerd alfabet te ontwerpen? Ik durf te pleiten dat

hun herkomst kun je ze verzwakken, maar geheel loslaten is moeilijk tot onmogelijk.
alfabet. Dit bevestigt mijn vondsten. Door het bewustzijn van je conditioneringen en
willekeurig te zijn ontstaan en er is bijna geen relatie te vinden met het Latijnse
meest in de buurt te komen van een ongeconditioneerd alfabet. De vormen lijken
heb kunnen bereiken om mijn conditionering los te laten. Het alfabet van Cox lijkt het
conditionering bleef altijd zoemen op de achtergrond, waardoor ik niet de objectiviteit
Ik heb nota bene het Latijnse alfabet gebruikt om iets nieuws voort te brengen. Mijn
ben met het resultaat en de letters afwijken van de conventie, is dit mij niet gelukt.
werkelijk werd gevraagd los te komen van mijn conditioneringen. Hoewel ik tevreden
systeem te ontwerpen voor het alfabet. Het kwam later tot mijn aandacht dat mij
In tegenstelling tot Crouwel en Cox was het mijn intentie een compleet nieuw schrijf-

kunnen zijn op onze taal?
Zouden ze ook een ander aantal letters kunnen hebben en nog steeds toepasbaar
is het wel zo dat alle voorbeelden nog steeds alfabetten zijn bestaande uit 26 symbolen.
kunnen de letters in eerste instantie niet lezen, schrijven en herkennen. Daarentegen
neel zijn betekent ook dat ze in zekere mate afwijken van onze conditioneringen. We
systeem met nieuwe regels met betrekking tot letters en typografie. Dat ze onconventio-
alfabet zijn vervangen door een serie nieuwe vormen en ontworpen volgens een ander
De voorgaande voorbeelden zijn allen onconventioneel. De originele letters van het

_{Proces, Der Kaiserin Schrift}


taat was een compleet nieuw, ietwat Arabisch aandoend, schrift.
nieuwe regels voor spatiëring, interlinie, leesbaarheid, harmonie en ritme. Het resul-
onherkenbaar. Vervolgens heb ik uit de resultaten een nieuw systeem herleid, met
afnam. De aard van het schrijven maakte de vormen steeds abstracter en vrijwel
waardoor ik mijn pen minder vaak van het papier hief en het aantal stroken per letter
schrijven. De snelheid van schrijven veranderde mijn schrijfbeweging aanzienlijk,
bloot te stellen aan een nieuw element. Ik besloot de letters op zeer hoge snelheid te
het ware een volgende stap te maken in de evolutie van het schrift besloot ik de letters
zijn ontstaan, doordat ze zijn aangepast als gevolg van uiteenlopende redenen. Om als
voor een nieuw schrift. Het idee hierachter was dat de bestaande letters vrij willekeurig
en los te laten, besloot ik het Latijnse alfabet, mijn conditionering, als basis te gebruiken
mijn onderzoek in 2014. Omdat het mij niet lukte de vrijheid te ervaren mijn conditionering-
Nog een voorbeeld is Der Kaiserin Schrift ¹⁵15.Der Kaiserin Schrift, Sanne Groenendaal
-p11–21 dat ik heb ontworpen naar aanleiding van

_{The Abstract Alphabet, 'Yak'}


lijk te lezen. Had dit ook onze waarheid kunnen zijn?
letters te herkennen en kun je de woorden ontcijferen. Je begint het boek daadwerke-
in de woorden een serie onherkenbare abstracte vormen, maar gaandeweg begin je de
Eveneens maakt Cox geen onderscheid tussen onderkast en kapitalen. Allereerst zie je
cirkel en de O door wat herkenbaar is als zijaanzicht van een trap, in de kleur rood.
zonder enig systeem. De B wordt bijvoorbeeld gerepresenteerd door een vaal blauwe
abstracte, geometrische vormen in diverse kleuren, vormen en maten. Klaarblijkelijk
bijbehorende letters. Cox heeft de letters van het alfabet vervangen door een serie
is gerangschikt op alfabetische volgorde. Bijgevoegd zit een legenda met de vormen en
een woord dat de naam van een dier representeert. De eerste letter van elk woord
from the letters we know would they still spell words?’. ¹⁴14.The Abstract Alphabet, Paul
Cox -p1 Elke pagina in het boek bevat
Hij stelt het alfabet voor als serie symbolen en vraagt: ‘If the symbols were different
Cox (1962). Cox publiceerde het alfabet in het gelijknamige boek The Abstract Alphabet.
Een ander voorbeeld is The Abstract Alphabet ontworpen door auteur en illustrator Paul

_{New Alphabet, Wim Crouwel}


baar zijn. Dit heeft in de letterwereld geleid tot menig debat.
in een zeer onconventioneel alfabet, waarvan sommige letters vrijwel onherken-
geen onderscheid tussen kapitalen en onderkast. Deze werkmethode resulteerde
tot het Latijnse alfabet is de New Alphabet geen duaal alfabet. Crouwel maakte
met hoeken van 90 graden en afgeronde hoekjes op 45 graden. In tegenstelling
van vijf bij negen eenheden en bestaat enkel uit horizontale en verticale lijnen
dat op de techniek aansloot. De letters van het alfabet zijn ontworpen op een grid
de techniek en bijbehorende beperkingen te omarmen ontwierp Crouwel een alfabet
koste gingen van de details en leesbaarheid van conventionele lettervormen. Om
digitaal zetwerk. Deze techniek bracht enkele beperkingen met zich mee, die ten
de toentertijd moderne kathodestraalbuis-technologie, de voorloper van onder andere
Crouwel (1928) in 1967. The New Alphabet is een schrijfsysteem ontworpen voor
voorbeeld hiervan is The New Alphabet ontworpen door de grafisch ontwerper Wim
In het verleden zijn er een aantal onconventionele alfabetten ontworpen. Een

objectiviteit bereiken om los van wat we weten te ontwerpen?
verwerven en nieuwe afspraken met onszelf maken. Maar kunnen we de ook de
Door het bewustzijn van onze conditioneringen kunnen we nieuwe inzichten

3.2 Ongeconditioneerd Ontwerpen

andere visie te ontwikkelen en nieuwe afspraken met jezelf te maken.
Het is van belang te weten dat je door middel van bewustwording in staat bent een
dit minstens net zo lang duren als het duurde onze huidige gewoontes aan te leren.
We hebben de macht dingen te veranderen. Als we dit permanent willen doen zal

_{Krauss, 2012
Test-site #1, ‘Unlearn to ride your bike’, videostill, boxing studio Utrecht, Annette}



te leren?’ en ‘Hoe kunnen we iets afleren als onze kennis blijft bestaan?’ ¹³13.http://nieuws.hum.
uu.nl/wp-content/up
loads/2013/04/Gender
studies-Creative-Symposium-22-May-2013.pdf
‘Hoe zouden we ons voorstellen iets af te leren?, Wat weerhoudt ons ervan iets af
materiaal proberen Krauss en de onderzoekers antwoord te vinden op vragen als:
Door het in kaart brengen van lichamelijke oefeningen en het verzamelen van beeld-
is het bijna onmogelijk het te vergeten door de kracht van het (motorisch-)geheugen.
heid om fietsen af te leren. Fietsen is net als schrijven, als je het eenmaal hebt geleerd
to ride your bike, onderzoekt ze tezamen met verscheidene onderzoekers de mogelijk-
de mogelijkheid om iets af te leren. In een onderdeel van het project genaamd Unlearn
op zowel artistieke, conceptuele en theoretische basis onderzoekt ze het proces en
we van deze gedrags- en denkpatronen af kunnen komen. Door middel van onderzoek
proces van bewustwording van onze conditioneringen en hun herkomst, maar ook hoe
we sociaal geëngageerd zijn en onze visie op de wereld bepalen. Het project dient als
leerprocessen en kennissystemen, die zich vertalen naar gewoontes, de manier waarop
of Visions doet Krauss onderzoek naar normalisatieprocessen, geïnstitutionaliseerde
is Annette Krauss (Duitsland, 1971). In haar project Visions of Unlearning - Unlearning
Een kunstenares die zich onder andere bezig houdt met het afleren van gewoontes,

te beantwoorden.
kunt ze weliswaar verzwakken, maar of ze ons geheel zullen verlaten is moeilijker
verzwakken. Het is veel moeilijker tot onmogelijk oude gewoontes af te leren. Je
naar de achtergrond verdwijnen. Op deze manier kun je je oude conditioneringen
worden. Naarmate je deze nieuwe gewoonte vaker herhaalt zullen je oude gewoontes
middel van herhaling. Op den duur zullen deze nieuwe afspraken ook een gewoonte
Vervolgens kun je nieuwe afspraken met jezelf maken en je deze eigen maken door

zonder dat je gedachten je observatie belemmeren.
het pad is dat je wilt bewandelen en proberen iets met aandacht te observeren,
verwerven.‌ Als je je gewoontes en gedachten detecteert kun je besluiten dat dat niet
zal daardoor een vorm van vrijheid ervaren om andere mogelijkheden en inzichten te
en je gehele morele waardepatroon van je af te zetten. Je maakt zo je canvas leeg en
als je iets anders wilt doen, proberen alle vormen van verworven kennis, overtuigingen
Vanaf dit moment kun je, als je een negatief effect ervaart van een conditionering of
waarneemt en dat deze je in zekere mate beperkt om tot nieuwe inzichten te komen.
op dingen reageert. Je wordt je bewust van het kader waardoor je de wereld
je bepaalde handelingen verricht, de manier waarop je dingen beoordeelt en hoe je
Als je je bewust bent van je conditioneringen kun je gaan herkennen hoe en wanneer

je bent gewend.
woorden: als je tegen iets aanloopt dat je niet begrijpt of als iets anders is dan
啟動反對的東西，你不明白或類似的東西是不同的比你已經習慣了, met andere
harmonie en esthetiek van me af te zetten. Ook kun je je bewust worden 如果你
realiseerde, ervaarde ik een zekere vrijheid om mijn oude inzichten over ritme,
om te gaan doordat ik niet in staat was dit anders te doen. Toen ik me dit
geconditioneerd was om op een bepaalde manier naar letters te kijken en ermee
dat niet lukt. Zoals in mijn onderzoek naar schrijfsystemen. Ik ontdekte dat ik
Je kunt je bewust worden van je conditioneringen door ergens tegen aan te lopen

kun je pas iets loslaten als je bewust bent van wat je doet en denkt.
stap tot de mogelijkheid ze los te laten. Je kunt alleen zien wat je weet en daarom
we geconditioneerd zijn. Het bewustzijn van onze conditioneringen is de eerste
zich naar sterke gewoontes.Ze zijn zo krachtig dat we vaak niet eens weten dat
Onze conditioneringen zitten diep geworteld in ons lichaam en geest en vertalen

3.1 Het Verzwakken of Loslaten van Conditioneringen

3. Loskomen van onze Conditioneringen

waarnam.
als esthetisch en niet esthetisch was bepaald door het kader waardoor ik letters
blik te kijken naar de dingen die ik probeerde. Maar wat ik op dat moment ervaarde
was zowel lichamelijk als geestelijk voelbaar. Ik was niet in staat met een neutrale
aan het alfabet zoals ik het kende en zag geen andere mogelijkheden. Deze beperking
ze voor onze neus. Dit verklaart het voorheen besproken proces. Ik bleef refereren
enkel wat we weten en zijn blind voor de dingen die we niet kennen, ook al liggen
ons verhinderen nieuwe inzichten of mogelijkheden te verwerven of ervaren. We zien
In zekere zin vormen onze conditioneringen een beperking of limitatie, omdat ze

ogen de waarheid is.
wijzelf en onze omgeving behoren te voldoen aan dit ene beeld dat in onze
dit beeld onze verwachtingspatronen en verlangens, omdat we ervan uitgaan dat
dat we hebben van hoe we behoren te zijn beoordelen we onszelf. Ook creëert
door onze gedachten, die door hun aard tot het verleden behoren. Op het beeld
rekenen tot onze identiteit en wie we denken te zijn is een constructie opgebouwd
gedachten en waarnemingen van de buitenwereld, maar ook tot onszelf. Wat we
behoren te zijn, een ideaalbeeld. Dit beperkt zich niet uitsluitend tot ons gedrag,
leven hebben geleerd. Deze maatstaven vormen samen een beeld van hoe dingen
heid opgebouwd. We toetsen alles aan de maatstaven die we gedurende ons
en richten we ons leven in. We hebben een gecensureerd beeld van de werkelijk-
in staat iets anders te zien dan hetgeen dat we weten, hierop oriënteren we ons
kunnen refereren, de rest wordt er door het geheugen uitgefilterd. We zijn niet
ervaring.¹²12.De Kunst van
het Nietsdoen, Theo Fischer -p59 Dit beïnvloedt onze waarneming omdat we enkel zien waaraan we
onophoudelijk hetzelfde cirkeltje ervaring – gedachte – analyse – geheugen –
waaruit al onze gedachten en daden voortkomen. Onze hersenen maken
op de toekomst. Het brein vergelijkt alles met reeds opgeslagen herinneringen,
ervaringen uit het verleden en verwerken dit tot beelden, ideeën of een visie
ergens naar kijkt, zoeken je hersenen het geheugen af naar gebeurtenissen en
onze waarneming en ons denken beïnvloedt. Wanneer je iets wilt gaan doen of
omgeving en wat we doen wordt gefilterd door dit kader, wat betekent dat het
overtuigingen die we hebben aanvaard als de waarheid. De aandacht voor onze
Ons referentiekader vormt een sluier van opgedane kennis, ervaringen, regels en

en wat je denkt.
neemt, waarop je jezelf, anderen en gebeurtenissen beoordeelt, hoe je je gedraagt
Jouw referentiekader bepaalt geheel automatisch de manier waarop je dingen waar-
ze als zelf verworven inzichten, als ons geloof, ons wetboek, onze eigen waarheid.
vormen. We ervaren onze gewoontes dan als iets dat bij ons hoort en aanschouwen
regels en overtuigingen dat van buitenaf is gekomen ons eigen referentiekader gaan
voert ze uit zonder dat je je er bewust van bent. Vanaf dat moment is het kader van
piloot, doordat je eraan gewend bent geraakt. Je hoeft er niet over na te denken en
gewoonte. Een gewoonte is een vorm van gedrag dat je verricht op de automatische
voorwaarden tot stand is gekomen heeft een gedragspatroon veroorzaakt ofwel een
geest dat we niemand meer nodig hebben ons dit te leren. Het gedrag dat onder deze
ons wil leren. Op den duur wortelt deze informatie zich zodanig in ons lichaam en
We hebben geloof en vertrouwen in onze omgeving en stemmen in met hetgeen dat ze
wat goed is en wat fout, wat aanvaardbaar is en wat niet en wat mooi is en wat lelijk.
heeft. Op deze manier leren we eerst van onze omgeving hoe we ons moeten gedragen,
leert welk gedrag ons een naar gevoel geeft, omdat dat een negatieve consequentie
een positieve consequentie heeft en ons een goed gevoel geeft en straf ons daarentegen
We hebben gezien dat herhaling leidt tot gewenning, beloning ons leert welk gedrag
Door nader onderzoek over conditioneringen kan ik deze processen beter verklaren.

_{Schetsen, Der Kaiserin Schrift}


En ben ik wel in staat iets anders te zien dan wat ik weet?
natuurlijks? Is het gevoel dat ik dacht te hebben voor vorm puur geprogrammeerd?
stroom waarmee ik normaal te werk ging. Voelde mijn conditionering nu als iets
beoordeelde ik alles wat ik deed. Ik was niet in staat te werken vanuit de natuurlijke
vorm kreeg. Geforceerd probeerde ik andere vormen te bedenken en ondertussen
overeenkwamen met die van het Latijnse alfabet. Dat bijvoorbeeld de A een driehoekige
hebben en iets deed dat ik als esthetisch ervaarde, kwam ik erachter dat de vormen zeer
Bij alles wat ik deed, bleef ik refereren aan het Latijnse alfabet. Als ik dacht iets vast te
teisterden me.¹¹11.Der Kaiserin Schrift, Sanne Groenendaal -p7 Het voelde als onbegonnen werk en ik raakte compleet in de war.
doen? Waar gaat dit heen? Wat wil ik met deze vormen bereiken? en Het ziet er niet uit!’,
aan de haal ging was er iets dat me tegenhield. Gedachten als ‘Wat ben ik in aan het
ontwerpen. Tijdens het proces ontdekte ik dat dit erg moeilijk was. Als ik met mijn ideeën
Ik realiseerde me dat ik mijn conditionering los moest laten als ik iets nieuws wilde

_{Schrijfoefeningen, Der Kaiserin Schrift}


bestaan, in je lichaam, geest en onderbewuste.¹⁰10.Der Kaiserin Schrift, Sanne Groenendaal -p3
motoren. Hieruit concludeerde ik dat onze (schrijf-)gewoonten zich wortelen in je gehele
zeer laag. Het leek alsof mijn hand en hoofd werden aangedreven door twee afzonderlijke
begon ze te spiegelen. Mijn hand maakte schijnbewegingen en het schrijftempo was
om te doen wat ik wilde. Ik draaide letters terug als ik op zijn kop wilde schrijven en
resulteerde in een catastrofe. Mijn hand was oncontroleerbaar. Ik kon hem niet sturen
en terwijl ik dit deed probeerde ik hetzelfde schrijftempo te hanteren als gewoonlijk. Dit
probeerde te schrijven in tegengestelde richting, op zijn kop, gespiegeld, in boustrofedon⁹9. Boustrofedon of ossendraaischrift, komt oorspronkelijk uit het Grieks en betekent letterlijk 'draaien als een ploegende os'. Boustrofedon is een term uit de schriftge-
schiedenis, duidend op een manier van schrijven waarbij opeenvolgende regels in tegenge-
stelde richting worden geschreven (om beurten van links naar rechts en van rechts naar links). De letters van de regels die rechts beginnen worden gespiegeld geschreven.
schrijfoefeningen waarvan ik hoopte dat ze me een uitkomst zouden bieden. Ik
het werkelijk betekende om geconditioneerd te zijn. Ik gaf mezelf daarom een aantal
geleerd. Ik leerde dat een conditionering, aangeleerd gedrag is. Ik vroeg me af wat
conditionering. Het was moeilijk anders naar het alfabet te kijken dan dat ik had
Tijdens mijn onderzoek naar schrijfsystemen kwam ik in aanraking met het begrip

2.3 De Betekenis van een Geconditioneerd Bestaan

leerprocessen vertalen zich in een manier van kijken naar letters.
maar dat het ook het meest gangbare medium is om mee te conditioneren. Al deze
Het is interessant om aan te kaarten dat het alfabet niet alleen een conditionering is,
maatschappij wordt verspreid door middel van het woord of door middel van het schrift.
Het is het medium waarmee we met elkaar communiceren. Alle informatie in de
aanwezig is. We zien het in boeken, op straat, in de tram, op de televisie en op internet.
De conditionering met het alfabet wordt nog sterker, omdat het overal om ons heen

letters beïnvloedt.
feerde letters te vertalen naar tekstletters en hoe het contrast de vorm van de
de vorm van tekstletters en krijgt contrastoefeningen. Hierbij leer je gekalligra-
ritmisch en harmonieus geheel ontstaat. Je leert dat kalligrafie de basis vormt voor
waarin je je pen behoort vast te houden om de ideale vorm te bereiken, zodat er een
schap en net als op de basisschool leer je over de juiste schrijfhouding en de hoek
het ritme, de harmonie en vorm. Je leert de brede pen te hanteren als schrijfgereed-
kalligraferen, waarbij je leert over de anatomie van letters en de regels betreffende
vorm te geven in een boek en over de hiërarchie in typografie. Tevens leer je
types, leesbaarheid, zoals de ideale lengte van regels en de interlinie. Je leert teksten
wordt onderwezen in typografie en letterontwerp. Je leert over verscheidene letter-
vindt plaats als je een opleiding als grafisch ontwerpen of letterontwerpen volgt. Je
Een tertiaire vorm van conditionering, die niet voor iedereen van toepassing is,

inhoudsopgaven en index pagina’s.
van boven naar beneden en we leren structuren te herkennen zoals alinea’s,
maar ook tot het grotere geheel van een tekst. We leren lezen van recht naar links,
band, dan individueel.⁸8.Idem -p85 De herkenning beperkt zich niet alleen tot lettervormen,
zoek gebleken dat lezers letters sneller herkennen in combinatie, ofwel in woordver-
omdat we de vormen putten uit onze herinnering. Er is uit leesbaarheidsonder-
kunnen ze vanuit ons hoofd projecteren op onze omgeving en ze overal in zien,
zo sterk dat we geen letters nodig hebben om lettervormen te herkennen. We
associaties direct koppelen aan deze informatie.⁷7.Terwijl je leest,
Gerard Unger -p84 Het vermogen tot herkenning is
geworteld in het geheugen, dat de hersenen bij activering diverse variaties en
diagonalen, rechte lijnen, schreven, accenten en vele andere details, zitten zo diep
te lezen. De informatie over lettervormen en bijbehorende elementen als bogen,
ruimte voor variatie in lettervormen. Hierdoor zijn we in staat diverse lettertypes
een vorm van patroonherkenning. Het gegroeide vermogen tot herkenning geeft veel
nen we de vormen steeds sneller. Als we ervaren lezers zijn geworden, wordt lezen
aan elkaar te plakken tot een woord. Door middel van herhaling onthouden en herken-
begin gaat dit erg langzaam, we kijken naar de individuele letters en proberen deze
Tijdens het lezen ontwikkelen we met name de herkenning van de vormen. In het

sneller te schrijven.
norm. In de opvolgende jaren wordt het schrift geautomatiseerd en leren we
de fijne motoriek, tot we een handschrift hebben ontwikkelt dat voldoet aan de
alsmaar te herhalen wordt deze informatie ons eigen gemaakt en ontwikkelen we
elke letter, de afstand tussen letters en woorden en de schrijfrichting. Door dit
ding en papierligging is. Stapsgewijs leren we de gewenste vorm en grootte van
hoe we dit schrijfgereedschap behoren te hanteren en wat een juiste schrijfhou-
te imiteren. We leren dat de letters worden geschreven met een pen of potlood,
schrijven. We krijgen een schrift met voorbeeld letters en worden gevraagd deze
A en a. Als we de vormen kunnen onthouden en herkennen leren we lezen en
verbinden aan vormen. We leren bijvoorbeeld dat de a klank hoort bij deze vormen
binnen de lijntjes kleuren. Vervolgens leren we vanaf een jaar of zes klanken te
worden we motorisch voorbereid in de kleuterklas door oefeningen te doen als
Voorafgaand aan het lezen en schrijven, de secundaire vorm van conditionering,

We leren de taal te begrijpen en toe te passen, een primaire vorm van conditionering.
Allereerst leren we de taal spreken van onze ouders om te kunnen communiceren.
conditioneren met het alfabet vindt al zeer vroeg plaats, beginnend bij onze geboorte.
bijbehorend alfabet. In ons geval is dit Nederlands en het Latijnse alfabet. Het
Waar je ook ter wereld wordt geboren, zal er een taal gesproken worden met een

2.2 Het Alfabet als Conditionering

wordt bestraft of beloond.
een aantal factoren: de status van het rolmodel en of het gedrag van het rolmodel
een bepaald rolmodel imiteren. Of het gedrag wordt geïmiteerd is afhankelijk van
is het leren door middel van observatie en imitatie, waarbij mensen het gedrag van
Er is ook sociale conditionering, ook wel observerend conditioneren genoemd. Dit

ons uiterlijke gedrag geconditioneerd, maar ook onze gevoelens en gedachtes.
geven waardoor je het minder snel zal herhalen. Op deze manier wordt niet alleen
In tegenstelling tot een negatieve consequentie, dit zal je een onprettig gevoel
gedrag dat je waarschijnlijk zal herhalen, omdat het je een prettig gevoel geeft.
we geen erkenning. Het gedrag dat een positieve consequentie oproept is het
niet dan worden we naar onze kamer gestuurd om erover na te denken en krijgen
onze ouders voldoet dan krijgen we aandacht of een complimentje, doen we dit
hiervan zijn te vinden in onze opvoeding. Als we iets doen dat aan de regels van
zoals sociale beloningen, die voor mensen erg belangrijk zijn. Simpele voorbeelden
om een materiële beloning zoals een snoepje, maar ook om immateriële beloningen
op de kans dat die handeling herhaald zal worden of niet. Het gaat hierbij niet enkel
gedrag een gevolg met zich meedraagt. De consequentie van dit gedrag heeft invloed
aangeleerd door middel van straf en beloning. Hierbij wordt er geleerd dat bepaald
Een operante conditionering is een leerproces waarbij bepaald gedrag wordt
De grondlegger van operant conditioneren is Edward Lee Thorndike (1874 -1949).

niet door deze prikkel werd veroorzaakt.
conditionering wordt bepaald gedrag veroorzaakt door een prikkel die aanvankelijk
hond een aangeleerde, ofwel voorwaardelijke reflex opgeroepen. Bij klassieke
hond al te kwijlen op het moment dat hij het belletje hoorde. Pavlov heeft zo bij de
delijke reflex. Na dit patroon, belletje en dan voederen, herhaald te hebben begon de
kwijlde de hond enkel bij het krijgen van voedsel, een aangeboren, ofwel onvoorwaar-
voorafgaand aan het voederen een signaal in de vorm van een belletje. Oorspronkelijk
beïnvloed kon worden. In plaats van de hond direct in voedsel te voorzien, gaf hij
onderzocht hij hoe het verschijnsel dat honden kwijlen wanneer ze voedsel krijgen,
van Pavlov ⁶6.Ivan Pavlov: Klassieke Conditionering, Gedrag en Wetenschap door de Russische fysioloog Ivan Pavlov (1849 –1936). In het experiment
Een beroemd voorbeeld van een klassieke conditionering is het experiment Hond

Hierbij worden klassiek en operant conditioneren onderscheiden.
reflexen optreden nadat ze aan een gegeven voorwaarde of prikkel zijn blootgesteld.
wordt omschreven als een leerproces waardoor bepaalde gedragingen, reacties of
gaan ervan uit dat de mens een machine is die je alles aan kunt leren. Conditionering
beïnvloeden.‌ Het onderbewuste wordt buiten beschouwing gelaten. De behavioristen
tot stand komen. Het doel hiervan is te onderzoeken in hoeverre het gedrag is te
tussen het gedrag van een mens of dier en zijn omgeving en hoe gedrag en gewoontes
menselijke gedrag bestudeert. Hierbij wordt er onderzoek gedaan naar de verbanden
is een stroming binnen de wetenschapsfilosofie die het objectief waarneembare
Conditionering is tevens een term uit de behavioristische psychologie. Het behaviorisme

is en wat fout en wat mooi is en wat lelijk.
leren zo hoe we ons moeten gedragen, wat aanvaardbaar is en wat niet, wat goed
Door middel van herhaling, straf en beloning wortelt deze informatie zich in ons. We
hebben geleerd, overeenkomstig met de regels en overtuigingen van de samenleving.
wijzen. We leren van onze ouders, leraren en vrienden, wat zij op hun beurt weer
tuigingen, wetten, normen en waarden, religies, regeringen, scholen, ziens- en zijns-
van de mensheid. Deze droom bevat alle regels van een samenleving, haar over-
droom van een gezin, een gemeenschap, een stad, een land en uiteindelijk de droom
Planeet ⁵5.De Vier Inzichten, Don Miguel Ruiz
-p13 noemen. Deze collectieve droom bestaat uit miljarden kleinere dromen, de
De voorwaarden die we leren, vloeien voort uit wat de Tolteken De Droom van de

reacties, reflexen en automatismen die we vertonen als gevolg van deze leerprocessen.
maken van voorwaarden betekent. Onze conditioneringen omvatten alle gedragingen,
zijn oorsprong in de Engelse taal en komt van het woord conditioning wat afhankelijk
vinden we het woord conditie, wat voorwaarde betekent. Het begrip conditionering vindt
ons leven worden blootgesteld aan bepaalde leerprocessen. In het woord conditionering
bezitten we geen kennis of moraal besef.Dit bouwen we op doordat we gedurende
De mens wordt geboren als leeg canvas met het vermogen te leren. Bij onze geboorte

2.1 De Totstandkoming van een Conditionering

2. Het Alfabet als Conditionering

we ooit hebben gemaakt en allen begrijpen.⁴4.Idem -p15
letter en elk woord in welke taal dan ook berust op een overeenkomst of afspraak die
of conventies. En zo vormen deze regels, die berusten op afspraken, de norm. Elke
worden niet gauw in twijfel getrokken, wat leidt tot het behoud van de geldende regels
die ooit zijn opgesteld voor het alfabet zijn veranderd in een gewoonte. En gewoontes
communicatie.³3.De Vier Inzichten, Don Miguel Ruiz
-p15 Dit is wat heeft geleid tot het behoud van het alfabet. De voorwaarden
en spreken. Het is een efficiënt communicatief middel, een code tot begrip en
werkelijk is. Dit lijkt onnodig omdat iedereen in onze omgeving het kan lezen, schrijven
waar het vandaan komt en waarom het er zo uitziet. We denken er niet over na wat het
dat onlosmakelijk verweven is in onze maatschappij. Zelden tot nooit vragen we ons af
terwijl je er niet bij stilstaat, als lezer van deze scriptie. Het alfabet is een verschijnsel
elke dag zien, in boeken, tijdschriften, op televisie, op straat, maar ook op dit moment
hedendaagse alfabet is al sinds de Romeinse tijd in gebruik. Het is dat alfabet dat we
of voorwaarden, worden langzaam algemeen geaccepteerd en toegepast. Het
Aanpassingen in een schrift vormen de nieuwe regels voor het schrift. Al deze regels,

theorie op toe te passen, de vormen van onze letters zijn vrij willekeurig ontstaan.
doordat de kooplieden vluchtige boodschappen opschreven. Kortom, er is geen evolutie-
catie van een schrift, zoals bij de Feniciërs. Het schrift nam een abstractere vorm aan
Ook religie of context waarin wordt geschreven kunnen invloed uitoefenen op de modifi-
en een brede pen brengt heel andere vormen voort dan het schrijven met een takje in klei.
schrijfgereedschap kan zorgen voor aanpassingen in het schrift. Het schrijven met inkt
Karel de Grote deed. Hij eiste standaardisatie en eenheid. Ook het gebruik van bepaald
voldoen aan de eisen van een bepaalde taal, om economische of politieke redenen, zoals
die het aanpassen naar behoefte. Een schrijfsysteem kan worden aangepast om te
aanpassingen zorgen. Een schrift kan geadopteerd worden door verschillende volkeren
reis doormaakt waarin het wordt blootgesteld aan verschillende elementen, die elk voor
schrift zijn onderhevig aan verscheidene factoren. Een schrift verandert doordat het een
Er is geen rechte lijn te vinden in de evolutie van het alfabet. Veranderingen in een

had gemakkelijk andere vormen kunnen hebben.
verschillende schrijfsystemen waarvan er eentje bij ons terecht is gekomen. Ons schrift
dezelfde oorsprong, het Proto-Sinaïtisch. Dit ene schrift heeft zich ontwikkeld tot
ontwikkeling van andere schrijfsystemen. Zo delen het Arabisch, Hebreeuws en Latijn
sommigen met een gezamenlijke. De evolutie van ons schrift is niet los te zien van de
andere talen. Sommigen met een verschillende achtergrond, zoals het Chinees en
Al onderzoekende ben ik langs verschillende schrijfsystemen gekomen ontwikkeld voor
de origine van het Latijnse alfabet is mijn onderzoek niet tot dit alfabet beperkt gebleven.
harmonie, relaties en regels tezamen een alfabet vormen. Hoewel ik het heb gehad over
systeem is een collectie vormen die door middel van een bepaald ritme, een bepaalde
geschiedenis van het alfabet kan ik concluderen wat een schrijfsysteem is. Een schrijf-
jaar later, hebben we een duaal alfabet van 26 letters. Na het onderzoeken van de
Ons alfabet is ontstaan als een serie van duizenden pictogrammen en nu, ongeveer 6000

1.2 Een Schrijfsysteem, de Ontwikkeling van een Schrijfsysteem en het Behoud van een Alfabet

typografie zich ontwikkeld.
en detailleringen van drukletters vast komen te liggen en hebben de regels betreffende
drukletters gemaakt om boeken mee te kunnen printen. In deze tijd zijn de grondvormen
Vanaf de 15e eeuw n.Chr. werd er in Noord Italië typografie toegevoegd. Er werden

_{Karolingische minuskel}
door bepaalde kunststromingen.
verandert. Alleen de stijl van de letters is verandert, net als dat de kunst verandert
Deze ontwikkelingen maken ons alfabet compleet en sindsdien is er vrij weinig meer
samengevoegd tot de Karolingische minuskel en ons alfabet werd een duaal alfabet.²2.http://ancientscripts.
com/latin.html
streven naar eenheid en helderheid, gereformeerd. De Unciaal en de Half-Unciaal werden
tijdens de Karolingische Reformatie in de 9e eeuw, werd ook het alfabet, door zijn
inscripties en de Half-Unciaal voor manuscripten. Onder het bewind van Karel de Grote,
handschrift. Origineel werden de twee stijlen apart gebruikt, de Unciaal voor monumentale
evolueerde de Unciaal in de Half-Unciaal, de minuskel, ofwel onderkast vorm van het
was een majuskel schrift, uitsluitend bestaand uit kapitalen. In de 8e eeuw n.Chr.
schrijven van snelle en informele boodschappen met inkt en een rieten pen. De Unciaal
intrede. Deze ontstond uit de Unciaal, een cursieve stijl uitsluitend gebruikt voor het
kapitalen als onderkast. De onderkast maakte pas veel later, rond 400 n.Chr., zijn
hedendaagse alfabet zien we dat het een duaal alfabet is, bestaande uit zowel
Het Romeins Latijnse alfabet bestond enkel uit kapitalen en als we kijken naar het

_{Fragment Column van Trajan}


Er rest nog een ding.
links en soms allebei. Met deze toevoegingen waren de letters van het alfabet compleet.
schrijfrichting, soms werd er geschreven van links naar rechts, soms van rechts naar
Gedurende de hele geschiedenis werd er nog geen gebruik gemaakt van een vaste
deze periode dat de schrijfrichting werd gestandaardiseerd, van links naar rechts.
Z opnieuw toe, tezamen met de Y om Griekse woorden te kunnen lenen. Het is ook in
gebruikten. Door de groei in interesse voor Griekse literatuur voegden de Romeinen de
origineel in het alfabet zat, maar eruit werd gehaald omdat de Romeinen deze niet
letter ten behoeve van de Germaanse taal. Een interessant verhaal is dat van de Z, die
oorspronkelijk geschreven als twee VV’s aan elkaar en werd later toegevoegd als aparte
toegevoegd als aparte letter, net als de U die origineel werd geschreven als V. De W werd
toegevoegd als zijnde een variatie van C. De J werd gerepresenteerd door de I en later
aan letters toegevoegd. Zo bestonden de G, J, U, W en de Y nog niet. De G werd
kelijke Latijnse alfabet had maar 21 letters. Vanaf de 3e eeuw voor Chr. werden er af en
hedendaagse Latijnse alfabet. Toch waren er nog een aantal verschillen. Het oorspron-
De Etrusken en de Romeinen worden gezien als de ware grondleggers van het

_Etruskisch


verspreidde het schrift zich over de hele wereld.
alfabet, deze bleef bestaan. En door de explosieve uitbreiding van het Romeinse Rijk
Bijna alle sporen van het bestaan van de Etrusken werden verwijderd, behalve het
werden Italië tezamen met de Etruskische beschaving opgeslokt door de Romeinen.
waarden als de vormen. Door de groei van het Romeinse Rijk in de 5e eeuw v.Chr.
geloofsovertuigingen, kunst, maar ook het Griekse alfabet, zowel de fonetische
hedendaagse Turkije. De Etrusken namen veel van de Griekse cultuur over zoals
hoogte van Napels. Hier maakte ze kennis met de Etrusken. Een volk origineel uit het
Rond 750 v.Chr. spreidde de Griekse beschaving zich uit tot en met Italië, ter

_{Grieks, Papyrus of Artemisia, 300 v.Chr.} deze manier van schrijven zich verspreid over heel Europa.
Europeanen lezen en schrijven met een alfabetisch systeem en vanuit Griekenland heeft
in de keel, de letter ‘alpha’, welke staat voor de a klank. De Grieken leerden als eerste
Fenicische letter ‘aleph’, welke stond voor een klank geproduceerd door de stembanden
om het alfabet passend te maken bij hun taal. Zo maakten ze bijvoorbeeld van de
kwamen. In plaats van deze letters te verwijderen, verbonden ze klinkers aan deze letters,
een aantal letters waren die klanken vertegenwoordigden die niet in het Grieks voor-
verantwoordelijk voor de toevoeging van klinkers aan het alfabet. Ze ondervonden dat er
Rond 800 v.Chr. werd het Fenicisch overgenomen door de Grieken. De Grieken zijn

_Fenicisch


de Romeinen en de Etrusken.
volkeren die de basis hebben gelegd voor de Westerse Maatschappij, de Grieken
was hierdoor makkelijk te leren en aan te passen. En dat gebeurde ook, door
gevolg. Door de snelheid van schrijven werden de vormen abstracter. Het schrift
gemakkelijk te lezen notities. De ontwikkelingen in het schrift waren hiervan het
Het schrift werd een instrument van kooplieden, gebruikt voor snel te schrijven en
waren een volk van handelaren, die domineerde in het Middellandse Zee gebied.
schrift, waarvan de laatste sporen van pictogrammen waren verwijderd. De Feniciërs
van ronde, organische en herkenbare vormen naar een hoekig, lineair en abstract
visueel gebied zijn er echter een aantal veranderingen. Het schrift transformeerde
van het Proto-Sinaïtisch en bleef een alfabet bestaande uit enkel medeklinkers. Op
schrift overgenomen door de Feniciërs. Het Fenicische schrift is een directe aftakking
Canaan, het moderne Libanon, Israël, Palestinië, Jordanië en Syrië. Hier werd het
Het Proto-Sinaïtisch verspreidde zich al snel naar andere regio’s, waaronder

_{Proto-Sinaïtisch
Egyptische Hiërogliefen}




getransformeerd tot abstracte symbolen?
het Arabisch, Hebreeuws en het Latijn. Maar hoe en waarom zijn deze pictogrammen
Het Proto-Sinaïtisch vormt de basis voor vele hedendaagse alfabetten, waaronder
Sinaïtisch is ‘digg’, waardoor de letter ‘d’ geschreven werd in de vorm van een vis.
te verbinden aan de klank voor het teken. Bijvoorbeeld het woord voor vis in het
deden‌ ze door de eerste letter van het woord dat een pictogram vertegenwoordigde
elk pictogram een klank of letter representeerde in plaats van een ding of idee. Dit
het adoptieproces verbonden de Semieten klanken aan de pictogrammen, waardoor
de hiërogliefen, een Abjad is. Een alfabet bestaande uit enkel medeklinkers. Tijdens
vorm van het schrift. Een groot verschil is echter dat het Proto-Sinaïtisch, anders dan
tussen de volkeren op gebied van handel. De grote overeenkomsten zijn te zien in de
is sterk beïnvloed door de Egyptische hiërogliefen, waarschijnlijk door de connecties
Sinaïtisch. Het Proto-Sinaïtisch is ontwikkelt door de Semieten uit West Azië. Het schrift
uit de tijd, zien we de eerste systematische alfabetten ontstaan, waaronder het Proto-
Tussen 1900 v.Chr. en 1800 v.Chr. in de regio tussen de twee dominante schriften

Hiërogliefen.
waren het Cuneiform, ontstaan in Mesopotamië rond 4000 v.Chr. en de Egyptische
plaatjes, gekrast in klei of gehakt in steen. De twee dominante schriften op dit gebied
vanuit een serie van wel duizenden pictogrammen; woorden gerepresenteerd door
Het Latijnse alfabet is, net als het merendeel van de schrijfsystemen, ooit ontstaan

waar ze vandaan komen. Mijn startpunt was dit te onderzoeken.¹1.Der Kaiserin Schrift, Sanne Groenendaal -p4
eigenlijk is en wat letters eigenlijk zijn, waarom ze eruit zien zoals ze doen en
harmonie en het ritme van het alfabet, nooit de vraag had gesteld wat een alfabet
Het kwam tot mijn aandacht dat ik mezelf, ondanks mijn jaren aan onderzoek naar de
ik tegen een obstakel aan. Ik had geen idee waar ik moest beginnen met ontwerpen.
denkbeeldige vormen. Ik was gereed deze uitdaging aan te gaan, maar al gauw liep
alfabet, leek dit me een simpele taak. Het ontwerpen van nieuwe letters gebaseerd op
Toen mij werd gevraagd een nieuw schrijfsysteem te ontwerpen voor het Latijnse

1.1 Het ontstaan van het Alfabet

1 De Origine van het Alfabet

mogelijk is ongeconditioneerd te ontwerpen?
Is het mogelijk aan de hand van het Latijnse alfabet te laten zien of het

Onderzoeksvraag

grote rol.
heel klein zijn en ook op het gebied van grafisch ontwerpen speelt het alfabet een
voorbeeld van een conditionering. We leren het lezen en schrijven vanaf dat we
willen vinden op de voorgaande vragen. Het alfabet is een klassiek en toegankelijk
jaar zou ik met het Latijnse alfabet als voorbeeld, metafoor en leidraad, antwoord
dat je hebt geleerd ook afleren? Naar aanleiding van mijn onderzoek van afgelopen
of iets anders wilt doen kun je je conditioneringen dan veranderen? Kun je hetgeen
geconditioneerd te zijn? En als je het niet eens bent met hetgeen dat je hebt geleerd
geleerd? Waar komen al deze regels en overtuigingen vandaan? Wat betekent het om
sociale vaardigheden, maar wat is eigenlijk de waarheid in de dingen die we hebben
Sommige conditioneringen zijn heel relevant zoals lezen, schrijven en bepaalde

iets op een andere manier probeert te doen?
fascinaties vaak terug. Ik probeer ze aan de kaak te stellen. Wat gebeurt er als je
hilarische en zelfs absurdistische reeks van gedragingen. In mijn werk zie je deze
zoeken in een geloof. Als je al deze gewoontes gewoonweg observeert is het een
anderen omgaan, waarop we onze emoties uiten en hoe sommigen van ons toevlucht
een deur moeten openen en soms ook niet. Maar ook de manier waarop we met
waarop we spreken, lopen, zitten op een stoel en eten. Het feit dat we weten hoe we
Al zolang ik me kan heugen ben ik gefascineerd door het menselijk gedrag. De manier
reflexen, automatismen en bepaalde gedragingen, ze vormen onze conditioneringen.
vervolgens van onze leraren en vrienden. Al deze leerprocessen resulteren in onze
bepaalde normen en waarden, regels en overtuigingen. Eerst van onze ouders en
metafoor voor hoe we als mensen in het leven staan. Gedurende ons leven leren we
Dit onderzoek was voor mij niet enkel een onderzoek naar het alfabet, maar een

en dit heel moeilijk los kon laten.
erachter dat ik geconditioneerd was te kijken naar het alfabet zoals ik dat had geleerd
wat ik probeerde, bleef ik refereren aan het alfabet zoals ik het kende. Ik kwam
weerstand tegen deze taak. Het leek nutteloos andere vormen te verzinnen en bij alles
op het hedendaagse letterontwerp te omzeilen. Tijdens mijn onderzoek voelde ik grote
ontwerpen voor het Latijnse alfabet, door de regels en conventies die we toepassen
Afgelopen jaar heb ik onderzocht of het mogelijk was een nieuw schrijfsysteem te

Inleiding