Digital Afterlife

De grootste invloed op onze westerse overlijdensrituelen is vooral terug te vinden in die van de christelijke geloofsovertuiging. Daar heerst de opvatting dat de dood direct gevolg is van onze zonden. Zodra de dood is ingetreden heeft het lichaam, de tempel van de ziel, een barmhartige uitvaart nodig en een eeuwige rustplaats. Want, zo luidt de bijbel, op een gegeven moment zal de Heer terugkeren op aarde en zullen de gelovigen opstaan uit hun graf. Deze herrijzenis is gemakkelijker als je stoffelijk overschot nog ergens ligt bewaard. Om die reden was crematie langere tijd niet toegestaan. In 1964 gaf het Vaticaan ‘De cadaverum crematione’ openbaar, waarin crematie werd geaccepteerd, maar er nog steeds een voorkeur werd gegeven aan de begrafenis. De manier waarop de westerse beschaving historisch gezien met de dood is omgegaan wordt door Philippe Ariès (1914-1984), een gerenommeerd Frans historicus, omschreven in vijf periodes.

1. De tamme dood. Hieronder wordt een natuurlijke omgang met de dood verstaan; het wordt gevreesd, maar herkend. Als het zover is, dan wordt de dood geaccepteerd. Dit was lange tijd de enige vorm van omgang met de dood.

2. De dood van de Ik. 1100-1200 n. Chr. ontstond een nieuwe opinie ten op zichte van de dood: meer gefocust op het individu werd de dood gezien als een persoonlijk kwaad. Niet langer was het simpelweg het einde van het leven, maar een bitter noodlot, met alle negatieve associaties van dien.

3. Afstandelijk maar naderend. Na de 16e eeuw werd de dood weer wat op de achtergrond geplaatst en had het niet veel te maken met het leven van alledag. Toch was het ook rond deze tijd de komst van het westerse familie-ideaal, waarbij de dood in het achterhoofd je toch af en toe van je gedachten deed afleiden. (Deze periode is lastig om te onderzoeken en veel historici hebben tegengestelde overtuigingen).

4. De dood van de ander. Halverwege de 18e eeuw veranderde de dood mee met het romanticisme: de dood werd gedecoreerd. Ook met het familiebeeld werd de focus verplaatst naar de overlevenden, niet de overledene.

5. De onzichtbare dood. Tegenwoordig is de dood afstandelijk. We vegen het schoon in ziekenhuizen en aan de hand van een begrafenisritueel, maar houden het vaak voor ons tijdens gezelligheid en houden het weg van kinderen. ⁴

Persoonlijk

Tijdens mijn onderzoek naar de opvattingen van vroegere culturen stuitte ik voornamelijk op verhalen die een zinvolle betekenis willen geven aan het feit dat we dood gaan. De mens verzet zich er tegen, wil het overstijgen in de vorm van goddelijke status, hoe dan ook – de dood is niet welkom. In dat opzicht verschillen ze nauwelijks met mijn opvatting. In de toevlucht naar een hogere macht die het verstand te boven gaat is er wel verschil: voor het voortbestaan dat ik najaag geloof ik in een puur wetenschappelijke benadering waarbij al het geloof dient te worden uitgebannen. Mocht er een dimensie kunnen bestaan naast onze huidige, dan wil ik daar niet in geloven. Dan wil ik daar op testen tot alle bugs eruit zijn, en dan een proefrit maken.

Begraven

Voor de voorchristelijke periode van Europa was begraven ongebruikelijk. Germaanse en Keltische gebruiken neigden meer naar wat we nu cremeren noemen, iets wat ook gold voor de Noormannen die tot in 1100 n. Chr. Europa overdonderden. In 785 n. Chr. stelde Karel de Grote dat cremeren verboden was, en verwees hij naar de wederopstanding op de Dag des Oordeels: een volgens de kerkelijke leer nog te komen dag waarbij God terugkeert naar de aarde en alle zielen weer zal herenigen. In dat geval zou het handig zijn als je stoffelijk overschot nog ergens terug te vinden is. ⁵ Voor de 18e eeuw werden overledenen in en rondom de kerk begraven. In de loop van de 18e eeuw groeide er protest. Het werd in deze tijd namelijk duidelijk dat begraven in en rondom de kerk niet hygiënisch was. Kerken raakten overvol en door vloerverzakkingen ontstond een doordringende stank; de lijkruimtes waren niet goed afgesloten. Rond 1778 werd in Nederland de allereerste “dodenakker” in Scheveningen aangelegd. Met de inlijving door Napoleon werd in 1810 de zogenaamde “Code Civil” tot stand gebracht, wat wettelijk regelde dat begraafplaatsen 35 à 40 meter van een bebouwde kom moesten worden geplaatst.

Cremeren

Ruim zestig procent van de Nederlandse bevolking kiest tegenwoordig voor een crematie. Dit is niet alleen het geval voor atheïsten en ietsisten, ook bij gelovigen speelt het steeds vaker een rol. Dit is overigens niet typisch Nederlands, ook in Amerika krijgt cremeren de voorkeur. De Landelijke Vereniging van Crematoria voorspelt voor de komende tijd een stijging naar driekwart van de totale bevolking van Nederland. ⁶

Resomeren

Resomeren is een nieuwe methode om van onze stoffelijke resten af te komen. Bij een resomeringsproces wordt het dode lichaam ontbonden in een bak met een waterige oplossing van kaliumhydroxide. Dankzij de hoge druk worden de stoffelijke resten niet gekookt en wordt de zogenaamde hydrolyse (afbraak van een substantie door een chemische reactie met water) geoptimaliseerd. Je lichaam is weg binnen drie uur, en de botten die overblijven zijn zo broos dat ze gemakkelijk als poeder kunnen worden vermalen. Volgens een recent onderzoek is het daadwerkelijk resomeren onschadelijk voor het milieu, hoewel hierbij geen rekening is gehouden met het proces om de kaliumhydroxide te winnen. ⁷

Cryomeren

De publicatie van het boek “de Diepvriesmens”, vrij vertaald vanuit het Engelse “The prospect of immortality” staat als beginpunt voor de zogenaamde “Cryonicsbeweging". ⁸ Ettinger gaat in op de vraag of wij onszelf kunnen invriezen, met als doel het eeuwige leven te krijgen zodra de toekomstige wetenschap daar klaar voor is. Het is wachten op een moment in de toekomst dat onze beschaving dusdanig is geëvolueerd, dat men in staat is om de dood uit te bannen, met behulp van dezelfde methode die sommige insecten en dieren toepassen om de wintermaanden door te komen. Ook zij vriezen zich in met zelfgemaakt anti-vries: glycerol genaamd. Invriezen brengt veel schade aan het lichaam teweeg. De hoop is dat ook deze schade met toekomstige technologie verholpen kan worden. In 1966 deden drie Japanse hoogleraren onderzoek naar het functioneren van kattenhersenen die over verschillende periodes van tijd waren ingevroren. Het bloed werd daarbij vervangen door een substantie, waarvan 15% glycerol. Nadat de hersenen werden ontdooid en er weer kattenbloed doorheen stroomde, bleken de hersenen te functioneren. ⁹ In 1967 werd voor het eerst een cryonaut ingevroren: de gepensioneerde hoogleraar James Bedford. Dit werd gedaan door Cryonics Society California. In 1978 werd ontdekt dat het bedrijf door chronisch geldgebrek het vloeibare stikstof niet op peil had gehouden. De lichamen die in de tussentijd waren ingevroren, waren gaan rotten. Na dit schandaal stond de Cryonics beweging een lange tijd stil. Tot op heden is er een aantal nieuwe organisaties bijgekomen, maar zijn voornamelijk 'Cryonics Institute' en 'Alcor providers' de grootste. Met behulp van een nieuwe invriesmethode is de schade aan het lichaam al meer beperkt. ¹⁰

Het gebruik van doodskisten

Bij de eerdergenoemde lijkbezorgingsmethoden worden in de meeste gevallen de overledenen eerst in doodskisten gelegd, waarna ze vervolgens worden begraven, gecremeerd, geresomeerd of gecryomeerd. Volgens Jef de Jager, cultureel antropoloog, is dat in de loop van de 14e eeuw vanzelf ontstaan. Het gevoel van de emotionele pijn, de hygiëne en de relatief langere tijd dat onze doden vroeger “boven de grond” bleven, resulteerden in een kist. Soms bleven vorsten wel langer dan 40 dagen opgebaard, waardoor een kist wel uitkomst bood. Het is op den duur de norm geworden. Een kist is relatief kostbaar in vergelijking met een tot die tijd vaak gebruikte lijkwade, of anderzijds een simpel masker. Vandaar dat veel boeren al tijdens het leven “de planken klaar hadden staan”. Voor armeren en minder bedeelden waren zogenaamde wisselkisten beschikbaar: deze dienden slechts voor het vervoer van het lichaam. Eenmaal boven het gat in de grond werden de lichamen letterlijk gestort. ¹¹

Persoonlijk

Het lichaam is zelf niet in staat om zijn vorm te behouden nadat alle lichaamsfuncties zijn uitgevallen. Mijn moeders gezicht was binnen een paar dagen onherkenbaar geworden, hoewel dat relatief snel is voor een overleden persoon. Voor de ziekte van Kahler hoort chemotherapie tot het standaardpakket, iets wat het lichaam erg toetakelt en een heftige uitwerking heeft op het uiterlijk na het overlijden. Het maakte me wel bewust van het grote verschil tussen een gezicht van een levend persoon en dat wat het kan zijn als er geen bloed meer door de aderen stroomt. Mocht ze zijn ingevroren dan was er wellicht in de toekomst kennis en vaardigheid die haar in originele staat zou kunnen herstellen, maar dan nog zou nu enige vorm van interactie en persoonlijkheid uitblijven. De Digitale Vereeuwiging gaat uit van een tegenovergesteld principe waarmee we nu met de overledenen omgaan. Belangrijk is juist dat het zichtbare contact in stand wordt gehouden, omdat het een essentieel onderdeel is van het in stand houden van de interactie en de herinnering. Juist omdat ik nu voornamelijk de beelden van haar overlijden associeer met haar persoonlijkheid, is het zaak om een representatief gemiddelde weer te geven vanuit mijn gehele herinnering. Mijn ouders zullen wellicht herboren kunnen worden in deze vorm. Maar zijn ze dan levend? Of zijn ze machines, stukje software geworden? Wat is leven, eigenlijk? Wat is daar voor nodig?

Een bijna dood ervaring (BDE) treedt volgens de wetenschap op tijdens een staat van verlaagd bewustzijn, bijvoorbeeld in een levensbedreigende situatie. De subjectieve vorm van een BDE gaat vaak gepaard met omschrijvingen als een tunnel met licht, vrede en pijnloosheid, een wederzien met overledenen en een algemene samenvatting van je leven in de vorm van een film. Vaak worden ze geassocieerd met bovennatuurlijke machten, wat al snel een leven na de dood suggereert, waarbij een BDE alvast een tipje van de sluier laat zien. Echter, meerdere gevallen zijn bekend waarbij een BDE optrad en geen sprake was van een naderende dood, bijvoorbeeld bij patiënten met temporale epilepsie, maar ook door gebruik van drugs. ¹⁹ Recent onderzoek bij ratten heeft bewezen dat zelfs nadat de bloedtoevoer naar de hersenen gestopt is, nog sprake is van hersenactiviteit. Zelfs meer dan tot op heden werd gedacht. Dit suggereert dat inderdaad een verband te vinden is tussen de speciale staat van hersenactiviteit en de BDE die bij een levensbedreigende situatie plaatsvindt. ²⁰
Ook zijn in het verleden medici geweest die geloven dat een BDE een bovennatuurlijk verschijnsel is. Cardioloog van Lommel deed in de periode 1988 tot 2002 onderzoek naar de BDE.²¹ Volgens hem konden ze niets te maken hebben met processen in de hersenen. Hij beschouwt ze als een bewijs dat we ons bewustzijn niet te danken hebben aan ons brein. In 'Eindeloos bewustzijn: een wetenschappelijke visie op de bijna-dood ervaring' betoogt hij dat bewustzijn geen materiële basis heeft. Ons bewustzijn bevindt zich naar zijn overtuiging in een metafysische, non-lokale ruimte, ‘een verborgen werkelijkheid die constant invloed uitoefent op onze fysieke wereld’. Al onze herinneringen liggen als golffuncties in deze non-lokale ruimte opgeslagen. ‘De hersenen en het lichaam functioneren slechts als een opvangstation'. Hij stelde dat ook bij een vlak EEG, een scan van de hersenactiviteit waarbij geen elektrische impulsen meer meetbaar zijn, alsnog BDE’en zijn geconstateerd. Hij beriep zich echter tijdens dit onderzoek veelal op een vrij snel vlak wordende EEG, terwijl die stelling tegelijkertijd niet sluitend werd bewezen. Dat werd ook het punt van kritiek en ook via collega’s werd duidelijk dat van Lommel al vrij snel accepteerde dat bepaalde verschijnselen tijdens het onderzoek bovennatuurlijk waren.
Persoonlijk

Theorieën over wat leven is zijn weliswaar nietszeggend omdat zij (nog) niks kunnen bewijzen, maar zijn wel buitengewoon interessant om te gebruiken bij het vormen van een eigen visie die aansluit op mijn onderzoeksvraag. Kunnen mijn ouders verder leven in een digitale wereld in de vorm van data, en zo ja, in hoeverre ervaren ze dat dan op een overeenkomstige manier als dat we nu de dingen ervaren? Als zal blijken dat het leven puur en alleen bestaat uit mechanismes in mechanismes, dan zal dat een grotere kans geven op de mogelijkheid om leven na te bootsen. Dit gegeven verandert ook de definitie van dood gaan: bij de laatste ademhaling is ons lichaam niet overleden, maar kapot. Dieper ingaand op de mogelijkheden omtrent het nabootsen van iets dat leeft, brengt me op de vragen omtrent het bewustzijn zelf, want daar weten we net als over het leven, maar weinig zeker van.

“Is de mens zijn lichaam of heeft de mens een lichaam?”. ²² Een belangrijk vraagstuk in het kader van de Digitale Vereeuwiging, omdat deze feitelijk zou kunnen staan of vallen, afhankelijk van wat het antwoord zal zijn. Als de mens een bewustzijn heeft, dat wil zeggen een tot nu toe onverklaarbare, losstaande essentie naast zijn lichamelijke vermogen om te bestaan, dan zullen onze data-klonen mogelijk slechts stukjes software blijven. Daarentegen zal het leven op aarde wel betekenisvoller worden, omdat dat zou betekenen dat er “nog iets” bestaat buiten de realiteit die we kunnen begrijpen. Als het niet een bijproduct van onze hersenen is, wat is het dan wel?

Bewustzijn in de filosofie
Ons bewustzijn is sinds het begin der tijden een onderwerp van discussie. Grote denkers hebben een poging gedaan het te ontcijferen via filosofische invalshoeken, maar tot de dag van vandaag is het onduidelijk. Wat is het bewustzijn, naast een toestand van de geest die gekenmerkt is door een besef of beleving van het eigen ik en de omgeving? ²³ Weten we, als we het over bewustzijn hebben, wel waarover we het hebben? Wordt het geproduceerd door de hersenen? Is het überhaupt iets dat geproduceerd wordt? Of is het bewustzijn van een zelfde soort als de onzichtbare sfeer op een feestje waarbij de mensen, drank en muziek wat betreft het bewustzijn, gelijk staan aan ons lichaam, onze hersenen en de wereld om ons heen? ²⁴
In de historie ontstonden denkbeelden over het bewustzijn in de vorm van het empirisme en het rationalisme. Een vaak gehoorde term binnen het empirisme gaat over het onbeschreven blad, een zogenaamd tabula rasa. Een leeg, passief stukje papier dat na de geboorte kan worden ingekleurd met waarnemingen vanuit de zintuigen. De persoon die uiteindelijk ook weer zal overlijden, is een samenraapsel van allerlei associaties en daaruit voortvloeiende overtuigingen die tijdens het leven zijn opgedaan. Daar tegenover staat het rationalisme dat uitgaat van een actieve geest, waarbij ideeën en denkwijze zijn aangeboren en tijdens het leven worden ingezet als interpretatiekader. ²⁵ Deze twee theorieën vormen vandaag de dag nog steeds twee belangrijke tegenpolen in de hedendaagse neurowetenschappelijke onderzoeken. Ook in onze tijd zijn sommige denkers van mening dat niet alles van de menselijke geest in hersenfuncties valt te herleiden. Een voorbeeld hiervan is Thomas Nagel, die stelt dat: “Reductie van het mentale niet mogelijk is omdat men nooit de ervaring ´wat het is een mens te zijn´ in de fysische beschrijving van een mens kan vatten.”. ²⁶ Nagel geeft aan dat het niet mogelijk is om ons bewustzijn te verklaren zonder de daarbij horende subjectieve ervaringen die wij allemaal hebben. Deze subjectieve ervaringen passen niet in functionele of intentionele systemen, en zijn daarom niet toegankelijk voor een reductionistisch onderzoek.
Bewustzijn in de wetenschap
In het boek “Wetenschap, bewustzijn en integrale geneeskunde" wordt aangegeven wat volgens de hedendaagse geneeskunde wordt bedoeld met het bewustzijn. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt in phenomenal consciousness, oftewel ‘waarneembaar bewustzijn’ (P-bewustzijn) en access consciousness, oftewel ‘toegankelijk bewustzijn’ (A-bewustzijn). ²⁷ In het P-bewustzijn wordt alles geplaatst dat te maken heeft met onze persoonlijke indrukken, gevoelens en belevingen van alles om ons heen. Het P-bewustzijn speelt zich voornamelijk af in de achterkwab van onze hersenen. Met het A-bewustzijn wordt ons vermogen bedoeld om over de inhoud van die indrukken, gevoelens en belevingen te vertellen. Het handelende deel van onze hersenen is grofweg te lokaliseren in de voorkwab. Het voorste gedeelte van ons denkende brein, net achter het voorhoofd aan de bovenzijde van de neus, waar ons commandocentrum ligt. Hier schijnt zich ook het bewustzijn, oftewel de waarneming van onze eigen “ik”, te bevinden. De auteurs van het boek gaan ervan uit dat ons bewustzijn zich schuilhoudt in de frontale kwab van onze hersenen. Echter, onze fysieke en mentale doen en laten wordt gecoördineerd door gemiddeld honderd miljard hersencellen, die allemaal één op één verbonden zijn met honderdduizend andere hersencellen. Een dergelijke constatering als die van de auteurs in het boek is dus onvolledig, aangezien de voorkwab relatief een zelfde oppervlakte heeft als die van ons Melkwegstelsel. Dat is alsof buitenaards leven is aangetoond door te zeggen dat het buitenaardse leven in kwestie zich ergens in de ruimte bevindt. Waar het bewustzijn zich precies bevindt, dient nog te worden uitgezocht. Er zijn verscheidene interessante projecten aan de gang die een poging doen om een totaalplaatje van onze hersenpan in kaart te brengen. Neem bijvoorbeeld het ambitieuze project van Allan Jones, die samen met zijn team tracht een interactieve driedimensionale atlas van het menselijke brein te maken. ²⁸

Zelfs met de meest geavanceerde onderzoeksapparatuur die we vandaag de dag tot onze beschikking hebben, is het nog niet mogelijk om een antwoord te geven op de vraag: “hoe ziet een gedachte eruit?”. En verder, op het gebied van gedachten, komen vragen zoals “hoe word je verliefd?” naar de oppervlakte. “Waarom praat ik tegen mezelf?” en "zijn mijn gedachten überhaupt van mij of gekopieerd van een overkoepelend gevoel waarbij ik een persoonlijk verhaaltje kwijt kon?". De wetenschap geeft hierop een voorzichtig antwoord: zij gaan er namelijk wel vanuit dat alles te herleiden valt naar de cellen in onze hersenen, maar daarbij speelt ook het lichaam en de omgeving een rol. Momenteel zijn ze nog niet in staat een sluitend antwoord te geven en daarbij feitelijke bewijzen te presenteren, maar verwachten ze met de huidige ontwikkelingen in de wetenschap wel in de nabije toekomst een antwoord klaar te hebben. ²⁹ Spiritueel invloedrijk schrijver Eckhart Tolle zegt dat onze gedachten niet echt van onszelf komen: in feite zijn het situaties die wij meemaken in ons leven, waarbij de gevoelens zoals verdriet, boosheid, jaloezie en blijheid onze reacties zijn. Wij verbinden vervolgens ons zojuist meegemaakte situaties aan deze gevoelens en noemen ze gedachten. Deze reacties zijn niet persoonlijk, ze horen allemaal bij een overkoepelend gevoel die we allemaal hetzelfde ervaren. ³⁰

In een interview met Marvin Minsky, een computerwetenschapper die in de jaren ‘60 al boeken schreef over de relaties tussen mens en computer ³¹, stond een heldere uitleg die het onderzoek iets dichter bij de potentiële betekenis van een bewustzijn bracht. Tegenwoordig is het populair om te denken dat de hersenen op den duur begrepen kunnen worden aan de hand van de manier waarop wetenschappers ook hun onderzoeken doen: hoe werken de verschillende onderdelen en hoe werken die ten opzichte van elkaar. In de geschiedenis is gebleken dat onverklaarbare processen en fenomenen op den duur op een dusdanige manier in kaart werden gebracht dat het in een aantal simpele spelregels te vatten was. Minsky geeft het voorbeeld van Archimedes, die een aantal belangrijke regels kwam te weten over natuurkunde. Na een lange stilte waren daar Galileo en Newton, waarvan de laatste drie simpele wetten neerschreef over elektriciteit en magnetisme, en uiteindelijk Einstein die de wetten terugbracht op een of twee. Minsky is van mening dat het brein niet op eenzelfde manier toegankelijk is. Het is simpelweg te ingewikkeld voor een paar standaard wetten. Volgens Minsky is het belangrijk om dat te realiseren en het brein te benaderen vanuit een perspectief waarbij eerst een hypothese wordt gedaan over onze gedachten, en dat dan alle verschillende mechanismen in het brein worden gecontroleerd totdat een match is gevonden. Minsky is van mening dat de mens niet echt een persoonlijkheid heeft, maar dat ons bewustzijn uitsluitend ontstaat uit activiteit in de hersenen. Het is een continu proces van afwegen en besluiten maken. Proberen, en mocht het niet lukken, iets anders proberen. Op die manier is ons interpretatiekader opgebouwd en op die manier denken wij te zijn wie we zijn. ³²³³

Persoonlijk

Stel dat het in de toekomst lukt een supercomputer zo te programmeren dat het daadwerkelijk als een zelfstandig stel hersenen kan functioneren, dat we de codering van ons lichaam dusdanig begrijpen dat we het kunnen namaken in een computertaal. Nemen we ons bewustzijn dan mee, als we onze digitale vormen aannemen? Waar ligt de grens voor een digitaal brein om enerzijds miljoenen handelingen in hoog tempo uit te voeren of anderzijds bewustzijn te creëren? Werkt het bewustzijn überhaupt op die manier? Zelf neig ik gevoelsmatig naar een geloof dat uitgaat van een hogere entiteit, omdat ik me prettiger voel bij een betekenisvol bestaan. Toch is het idee dat ons bewustzijn slechts een bijproduct is van het elektrische verkeer in onze hersenen aannemelijk. Er zijn verschillende delen in het brein die zorgdragen voor verschillende emoties, waarom zou daar geen overkoepelend geheel bij kunnen ontstaan? Tot nu toe is er een route gevormd van onderwerpen die de aanloop zijn naar een groter geheel. Van de huidige definitie van de dood tot die van het leven, het leven na de dood en de rol die ons bewustzijn en ons DNA daarin speelt. Deze definities zijn belangrijk, omdat zij tot in een zekere mate weergeven wat de status is van mijn ideale toekomstbeeld. Bij deze onderwerpen hoort een voorspelling die zijn bron terugvindt in het tempo waarmee de technologische ontwikkelingen zich vandaag de dag opvolgen. Razendsnel ontwikkelt de mens zich in een poging de natuurlijke beperkingen van het leven te overstijgen. We onderzoeken niet uit interesse, we onderzoeken uit reactie: we worden ziek, en we willen helen; we worden bedreigd, en we willen verdedigen; we hebben geen controle, en we willen daarom het eigen lot in handen krijgen. Mijn Digitale Vereeuwiging is mijn reactie op het verliezen van dierbaren, het vervagen van herinneringen en het veranderen van mijn toekomst.

De Digitale Vereeuwiging is een hypothetische nieuwe vorm van lijkbezorging, en een eerste stap richting onsterfelijkheid. Het is een poging een begraafplaats te upgraden naar een vorm die gebruikmaakt van de hedendaagse technologie en als eerste doelstelling de focus legt op de verbetering van de communicatie tussen de overledenen en nabestaanden. Waarborgen van herinneringen

Herinneringen worden al snel gefragmenteerd. Van de delen die overblijven zullen sommige langer blijven hangen dan andere. De herinneringen aan mijn ouders vallen uiteen in fragmenten van hun stemmen, delen van hun uiterlijk en plaatsen waar we ergens een keer samen waren. Nauw verbonden daaraan is het gevoel van pijn. Ook de pijn valt samen uiteen met de fragmenten van de herinnering. Elk stukje pijn afzonderlijk doet in het grotere plaatje minder zeer. Naarmate de fragmentatie toeneemt, verandert de pijn naar korte gevoelens van melancholie totdat het helemaal vergeten is. Tijd heelt wat dat betreft alle wonden, tot het moment dat je herinnering getriggerd wordt door iets in de omgeving. Dan nog is de pijn minder heftig, omdat je het nooit helemaal de complete situatie herinnert. De pijn heeft in dat opzicht een plaats gekregen in het gevoel, waarbij het accepteert dat de persoon overleden is en niet meer terugkomt. In zekere zin voel ik me schuldig over de fragmentatie van mijn herinneringen. Gevoelsmatig houd ik evenveel van mijn ouders als toen ze nog leefden, maar lichamelijk lijk ik te zeggen dat ze geen plaats meer hebben op de voorste rij van mijn meest belangrijke gedachten. Terwijl ze relatief velen malen belangrijker zijn dan de top drie van mijn huidige belangrijke gedachten. Je zou haast kunnen zeggen dat herinnering de rangschikking is van belangrijke gedachten. Persoonlijk ben ik niet gediend van deze rangschikking en zoek ik naar alternatieven die deze indeling overbodig maakt. De Digitale Vereeuwiging is in dat opzicht het middel bij uitstek om een dergelijke rangschikking uit te bannen. In de digitale realiteit staan de dingen namelijk vast totdat zij veranderd worden en staat een zogenaamde back-up garant voor een niet gefragmenteerde herinnering van de digitale werkelijkheid.

Interactiviteit met overledenen

In de westerse cultuur is de mate aan interactiviteit met de overledenen in mijn opinie te klein. Dat is in eerste instantie te wijten aan de afwezigheid van technologische mogelijkheden die de interactiviteit positief beïnvloeden. Echter, in sommige culturen lijkt diezelfde afwezigheid de lokale bevolking niet te hebben weerhouden een verhoogde interactiviteit met de overledenen te hebben. Hieronder een tweetal voorbeelden. Dans begrafenis (Madagascar, rond 1600 n. Chr.). In Madagascar bestaat een traditie, genaamd Famadihana, (afbeelding 7) wat simpelweg een ritueel inhoudt waarbij de nabestaanden hun voorvaderen uit de tombe halen, opnieuw wikkelen in verse kleden en vervolgens een dans met hen uitvoeren op live muziek. Dat gebeurt eens in de zeven jaar. Dit is voor Westerse opvattingen een vrij extreme vorm van herdenking, maar voor de lokale bevolking een traditie, en zo echt als het maar zijn kan. ³⁴ Picknickbegrafenis (Mexico, 1000-500 v. Chr.). In Mexico is “Dia de les muertos” erg belangrijk voor de bevolking en het wordt door het hele land gevierd. Het geloof heerst dat de doden niet gebaat zijn bij verdriet; ze zouden daar juist door beledigd zijn. Daarom is dia de les muertos dan ook een feestelijke aangelegenheid, waarbij men eet, drinkt en doet wat de doden in hun leven op aarde graag zouden hebben gedaan. De dood is een onderdeel van de cyclus, en men gelooft dat de overledenen tijdens deze dag ontwaken uit hun eeuwige slaap om deel uit te maken van het feest. Het evenement vindt plaats op de begraafplaatsen, maar ook buiten in de stad kun je decoraties vinden. In feite is het van oudsher een soort picknick rondom de graven, waar sociale interactie en herdenking van de doden centraal staan. ³⁵ Wat opvalt is dat de interactie uitsluitend gelimiteerd is aan de stoffelijke resten van het lichaam en niet aan het bewustzijn. Vaak gaat dat wel gepaard met een bepaalde vorm van geloof dat het bewustzijn wel aanwezig is, in vorm van onzichtbare geesten of andere etherische essenties. Daarin gaat de Digitale Vereeuwiging een stap verder, iets wat kan worden uitgelegd aan de hand van het proces van het zogenaamde “Mind Uploading”.

Mind Uploading

Tijdens het Global Future 2045 International Congres, waarbij belangrijke mensen op het gebied van diverse technologische ontwikkelingen bijeenkwamen, sprak Martine Rothblatt, advocate, auteur en ondernemer, over Mind Uploading. De titel van haar toespraak was: “Het doel van de biotechnologie is het einde van de dood”. Ze sprak over “Mindclones”, digitale versies van onszelf die het eeuwig leven online hebben. Deze klonen worden gecreëerd aan de hand van een “Mindfile”, een soort online reservoir van onze persoonlijkheid – iets waar Facebook vandaag de dag al op een beperkte manier naar neigt. De Mindfile moet vervolgens kunnen functioneren op “Mindware”, de toekomstige software voor ons bewustzijn. ³⁶ Deze vorm van digitaal bewustzijn is uiteindelijk het doel, maar voor nu nog toekomstmuziek. Dat vereist minimaal een complete atlas van ons DNA en de processen in ons brein plus een verregaand begrip van de mens. Dat wil overigens niet zeggen dat er nu geen ruimte is voor experimenten die dit eindstreven in het achterhoofd houden. Ray Kurzweil, hoofd Engineering bij Google, doet zo’n experiment met zijn overleden vader, Frederic Kurzweil.

In Newton, Massachusetts staat Kurzweils huis vol verhuisdozen. Deze bevatten alle documentatie over het leven van zijn vader en dienen als “huiswerk” voor de digitale avatar die op den duur zijn vader moet gaan voorstellen. Momenteel is het proces van het digitaliseren van alle informatie gaande, maar zal zijn vader dan herrijzen uit de dood? En met een bewustzijn dat herkend wordt door zijn nabestaanden? Zou zijn vader hem ervan willen overtuigen dat hij dezelfde man is als die is overleden? Volgens Kurzweil zal dat te bewijzen kunnen zijn aan de hand van de Turing-test: een test ontwikkeld door Alan Turing (1912 –1954), waarbij wordt gekeken naar het vermogen van een computer om een persoon te imiteren. ³⁷ Daarnaast is de vraag of het verkregen bewustzijn dan wel dat van zijn vader is. Dit is voor nu nog een filosofisch vraagstuk.³⁸ ³⁹

Archief

De kracht van de Digitale Vereeuwiging ligt ook voor een groot deel in de kracht van het archief. Het archief zal bestaan uit de opgeslagen herinneringen en gewoontes die iemand in het leven heeft verkregen. Momenteel wordt dit al op ongestructureerde wijze gedaan door social media. Mensen digitaliseren in zekere zin al een beetje: het scherm van onze mobieltjes, tablets en laptops lijken tegenwoordig steeds meer een gematerialiseerd interpretatiekader te worden. Instanties die nu de begrafenisceremonies verzorgen zullen in de toekomst een rol kunnen spelen in een gestructureerde digitalisering van ons bestaan. Deze informatie en het DNA zijn de essentiële onderdelen, daar ze de basis vormen voor de “avatar”, oftewel de digitale driedimensionale voorstelling van het lichaam dat overleden is. Het is natuurlijk speculatief of de avatar daadwerkelijk ook dezelfde structuur en kenmerken zal overnemen die de persoon tijdens het leven had, maar hoe completer de achtergrondinformatie en het DNA, hoe gedetailleerder de avatar. Avatars, Mind Uploading en Digitalisering zijn begrippen die veel overeenkomsten bevatten met de trans- en post-humanistische filosofie die uitgaat van een toekomst waarin we de natuurlijke beperkingen van de mens zullen overstijgen met technologische ontwikkelingen.

Groothof, F, Huiberts, M, Rogaar, K and Schutten, J
2006
Gilgamesj
Beschikbaar via: Amsterdam: Nieuw Amsterdam

Horst, E.
Invloed op het hiernamaals
Kennislink.nl, 2010, online.
Beschikbaar via: : http://www.kennislink.nl/publicaties/invloed-op-het-hiernamaals
[Geraadpleegd op 10 december 2014].

McCoy, D.
Death and the Afterlife
Norse Mythology for Smart People, 2012-2014, online.
Beschikbaar via: : http://norse-mythology.org/concepts/death-and-the-afterlife
[Geraadpleegd op 10 december 2014]

Morris, I.
1987
Burial and ancient society
Beschikbaar via: Cambridgeshire: Cambridge University Press

de Jager, J.
Begraven, rituelen en tradities
Jefdejager.nl, 2014, online.
Beschikbaar via: http://www.jefdejager.nl/dood.php
[Geraadpleegd op 10 december 2014].

den Boef, H.
Waarom is begraven worden nog steeds de norm?
Volkskrant, 2013, online.
Beschikbaar via: http://www.volkskrant.nl/opinie/waarom-is-begraven-worden-nog-steeds-de-norm~a3501079/
[Geraadpleegd op 11 december 2014]

Yarden Holding BV.
Milieueffect van verschillende uitvaarttechnieken
eindrapport TNO-NED, 2011, p1-86
Beschikbaar via: http://www.uitvaart.nl/docs/20110812-DEF-Eindrapport-TNO-NED.pdf
[Geraadpleegd op 11 december 2014]

Ettinger, R and Lankester- van der Linden, C.
1964
De Dieprvriesmens
Beschikbaar via: Amsterdam, Agon Elsevier

Isamu Suda, K, Kito, K. and Adachi, C
Bioelectric discharges of isolated cat brain after revival from years of frozen storage
Brain Research, Volume 70, Issue 3, 1974, p. 527–531
Beschikbaar via: http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0006899374902637

Cryonisme.nl
De geschiedenis van Crynonics
2014, online
Beschikbaar via: http://www.cryonisme.nl/geschiedenis.php
[Geraadpleegd op 11 december 2014]

de Jager, J.
kettingvraag20100517.mp3
NTR Kettingvraag , 2010, online
Beschikbaar via: http://educatie.ntr.nl/radio/501624/kettingvraag/item/2946387/waarom-begraven-we-onze-doden-in-kisten/
[Geraadpleegd op 10 december 2014].

InfoNU
Begin van het leven op aarde
Mayopros, 2014, online
Beschikbaar via: http://wetenschap.infonu.nl/diversen/116505-begin-van-het-leven-op-aarde.html
[Geraadpleegd op 16 december 2014]

Weber, B.
Life
Plato.stanford.edu., 2003, online
Beschikbaar via: http://plato.stanford.edu/entries/life/
[Geraadpleegd op 16 december 2014]

Hatfield, G.
Rene Descartes
Plato.stanford.edu., 2008, online
Beschikbaar via: http://plato.stanford.edu/entries/descartes
[Geraadpleegd op 16 december 2014]

David, M.
What is Metabolism - A new Metabolism Definition
Psychology of Eating, 2013, online
Beschikbaar via: http://psychologyofeating.com/new-definition-metabolism/
[Geraadpleegd op 16 december 2014]

Schrodinger, E.
1992
What is life?
Beschikbaar via: Cambridge University Presser

Genome.gov
Human Genome Project Completion : FAQ
US Government, 2014, online
Beschikbaar via: http://www.genome.gov/11006943
[Geraadpleegd op 16 december 2014]

Messer, A
“3-D model links facial features and DNA.
Penn State News, online. p.1.
Beschikbaar via: http://news.psu.edu/story/308588/2014/03/20/research/3-d-model-links-facial-features-and-dna
[Geraadpleegd op 16 december 2014]

de Ridder, D., van Laere, K., Dupont, P., Menovsky, T. and van de Heyning, P
Visualizing Out-of-Body Experience in the Brain
New England Journal of Medicine, 2007, Antwerpen, p.1.
Beschikbaar via: http://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMoa070010#t=articleTop
[Geraadpleegd op 12 december 2014]

Borjigin, J.
Surge of neurophysiological coherence and connectivity in the dying brain
The Johns Hopkins University School of Medicine, 2014, online
Beschikbaar via: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3761619/
[Geraadpleegd op 14 december 2014]

Lommel, P
Lommel, P
Eindeloos bewustzijn
Beschikbaar via: Kampen, ten Have

Damasio, A
2010
Self comes to mind
Beschikbaar via: New York: Pantheon Books

Keizer, B.
Hij praat alsof het bewustzijn buiten de hersenen bestaat
Trouw, 2014, online
Beschikbaar via: http://www.trouw.nl/tr/nl/4328/Opinie/article/detail/1192703/2008/12/20/Hij-praat-alsof-het-bewustzijn-buiten-de-hersenen-bestaat.dhtml
[Geraadpleegd op 4 december 2014]

Kolk, H
2008
Bewustzijn.
Beschikbaar via: Amsterdam: Boom

Nagel, T
1992
Mortal Questions.
Beschikbaar via: Cambridge: Cambridge University Press

Westerman, N., Wietmarschen, H., Busch, M. en Wijk, E.
2012
Wetenschap, bewustzijn en intergrale geneeskunde
Beschikbaar via: Harderwijk, Stichting TIG

Jones, A.
A map of the brain
Allen Institute for Brain Science 2012, online video
Beschikbaar via: http://www.ted.com/talks/allan_jones_a_map_of_the_brain
[Geraadpleegd op 14 november 2014].

Joëls, M.
Fysieke gedachten
NPO Kettingreactie aflevering 10, 2012, video, online
Beschikbaar via: http://www.npowetenschap.nl/videos/Kettingreactie/Fysieke-gedachten.html
[Geraadpleegd op 14 november 2014].

Tolle, E.
QA Sample - Where do our thoughts come from?
EckharttolleTV, 2014, video, online.
Beschikbaar via: https://www.youtube.com/watch?v=rWFVi1cPUZo
[Geraadpleegd op 13 november 2014]

Minsky, M
1967
Computation: finite and infinite machines.
Beschikbaar via: Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall
[Geraadpleegd op 21 november 2014]

Terasem Motion Infoculture and KurzweilAI.net
Kurzweil Interviews Minsky: Is Singularity Near?
2014, video, online
Beschikbaar via: https://www.youtube.com/watch?v=RZ3ahBm3dCk

Minsky, M
1986
The Society of Mind
Beschikbaar via: New York: Simon and Schuster

Ancient Origins
Turning of the bones and the Madagascar dance with the dead
2014, online
Beschikbaar via: http://www.ancient-origins.net/ancient-places-africa/turning-bones-and-madagascar-dance-dead-001346
[Geraadpleegd op 15 december 2014]

Society, N. and Society, N.
Dia de los Muertos
National Geographic, 2014, online.
Beschikbaar via: http://education.nationalgeographic.com/education/media/dia-de-los-muertos/?ar_a=1
[Geraadpleegd op 1 december 2014]

Lewis, T.
The Singularity is near: Mind uploading by 2045?
Live Science, 2014, online
Beschikbaar via: http://www.livescience.com/37499-immortality-by-2045-conference.html
[Geraadpleegd op 12 december 2014]

Wikipedia
Turing Test
2014, online
Beschikbaar via: http://en.wikipedia.org/wiki/Turing_test#CITEREFKurzweil1990
[Geraadpleegd op 16 december 2014]

Berman, J.
Futurist Ray Kurzweil Says He Can Bring His Dead Father Back to Life Through a Computer Avatar
ABCNews, 2014, online.
Beschikbaar via: http://abcnews.go.com/Technology/futurist-ray-kurzweil-bring-dead-father-back-life/story?id=14267712
[Geraadpleegd op 16 december 2014]

PBS NewsHour
Ray Kurzweil on Bringing Back the Dead
2012, video, online
Beschikbaar via: https://www.youtube.com/watch?v=ZlhYY3z5Hv8
[Geraadpleegd op 16 december 2014]

Cliteur, P and Dooren, W
1991
Geschiedenis van het Humanisme
Beschikbaar via: Meppel [etc]: Boom

Reich, W
1995
Encyclopedia of bioethics
Beschikbaar via: New York: Simon & Schuster Macmillan [u.a.].

Boeken Cliteur, P and Dooren, W (1991), Geschiedenis van het Humanisme. Meppel [etc]: Boom. Damasio, A (2010), Self comes to mind. New York: Pantheon Books. Ettinger, R and Lankester-van der Linden, C (1964) De diepvriesmens. Amsterdam: Agon Elsevier Groothof, F, Huiberts, M, Rogaar, K and Schutten, J (2006), Gilgamesj. Amsterdam: Nieuw Amsterdam Kolk, H (2008), Bewustzijn. Amsterdam: Boo Lommel, P (2007), Eindeloos bewustzijn. Kampen: Ten Have Minsky, M (1967). Computation: finite and infinite machines. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall. Minsky, M (1986), The society of mind. New York: Simon and Schuster. Morris, I (1987) Burial and ancient society. Cambridgeshire: Cambridge University Press Nagel, T (1992), Mortal questions. Cambridge: Cambridge University Press Reich, W (1995), Encyclopedia of bioethics. New York: Simon & Schuster Macmillan [u.a.]. Schrödinger, E (1992) What is life? Cambridge: Cambridge University Presser Westerman, N., Wietmarschen, H., Busch, M. en Wijk, E. (2012), Wetenschap, bewustzijn en integrale geneeskunde. Harderwijk: Stichting TIG. Online publicaties Ancient Origins, "Turning of the bones and the Madagascar dance with the dead", 2014, online. Beschikbaar via: http://www.ancient-origins.net/ancient-places- africa/turning-bones-and-madagascar-dance-dead-001346 [Geraadpleegd op 15 december 2014]. Berman, J. "Futurist Ray Kurzweil Says He Can Bring His Dead Father Back to Life Through a Computer Avatar.", ABCNews, 2014, online. Beschikbaar via: http://abcnews.go.com/Technology/futurist-ray-kurzweil- bring-dead-father-back-life/story?id=14267712 [Geraadpleegd op 16 december 2014]. den Boef, H. “Waarom is begraven worden nog steeds de norm?”, Volkskrant, 2013, online. Beschikbaar via: http://www.volkskrant.nl/opinie/waarom-is-begraven- worden-nog-steeds-de-norm~a3501079/ [Geraadpleegd op 11 december 2014] Borjigin, J. “Surge of neurophysiological coherence and connectivity in the dying brain”, The Johns Hopkins University School of Medicine, 2014, online. Cryonisme.nl, “De geschiedenis van Cryonics”, 2014, online. Beschikbaar via: http://www.cryonisme.nl/geschiedenis.php [Geraadpleegd op 12 december 2014] David, M. “What is Metabolism - A New Metabolism Definition”, Psychology Of Eating, 2013, online Beschikbaar via: http://psychologyofeating.com/new-definition-metabolism/ [Geraadpleegd op 16 december 2014]. Genome.gov, “Human Genome Project Completion: Frequently Asked Questions”, 2014, US Government, online. Beschikbaar via: http://www.genome.gov/11006943 [Geraadpleegd op 16 december 2014]. Hatfield, G. “René Descartes”, Plato.stanford.edu. 2008, online. Beschikbaar via: http://plato.stanford.edu/entries/descartes/ [Geraadpleegd op 16 december 2014]. Horst, E. “Invloed op het hiernamaals”, Kennislink.nl, 2010, online. Beschikbaar via: http://www.kennislink.nl/publicaties/invloed-op-het- hiernamaals [Geraadpleegd op 10 december 2014]. InfoNu, “Begin van het leven op aarde”, Mayopros, 2014 , online. Beschikbaar via: http://wetenschap.infonu.nl/diversen/116505-begin-van- het-leven-op-aarde.html [Geraadpleegd op 16 december 2014]. de Jager, J. “Begraven, rituelen en tradities”, Jefdejager.nl, 2014, online. Beschikbaar via: http://www.jefdejager.nl/dood.php [Geraadpleegd op 10 december 2014]. de Jager, J. “kettingvraag20100517.mp3”, NTR Kettingvraag, 2010, online. Beschikbaar via: http://educatie.ntr.nl/radio/501624/kettingvraag/item/2946387/waarom- begraven-we-onze-doden-in-kisten/ [Geraadpleegd op 10 december 2014]. Jones, A. “A map of the brain”, Allen Institute for Brain Science 2012, online video. Beschikbaar via: http://www.ted.com/talks/allan_jones_a_map_of_the_brain [Geraadpleegd op 14 november 2014]. Keizer, B. “Hij praat alsof het bewustzijn buiten de hersenen bestaat.” Trouw, 2014, online. Beschikbaar via: http://www.trouw.nl/tr/nl/4328/Opinie/article/detail/1192703/2008/12/20/ Hij-praat-alsof-het-bewustzijn-buiten-de-hersenen-bestaat.dhtml [Geraadpleegd op 4 december 2014]. Lewis, T. "The Singularity Is Near: Mind Uploading by 2045?", Live Science, 2014, online. Beschikbaar via: http://wwwlivesciencecom/37499-immortality-by-2045- conferencehtml [Geraadpleegd op 12 december 2014] McCoy, D. “Death and the Afterlife”, Norse Mythology for Smart People, 2012-2014, online. Beschikbaar via: http://norse-mythology.org/concepts/death-and-the- afterlife [Geraadpleegd op 10 december 2014] Messer, A. “3-D model links facial features and DNA. Penn State News, online. p.1. Beschikbaar via: http://news.psu.edu/story/308588/2014/03/20/research/3- d-model-links-facial-features-and-dna [Geraadpleegd op 16 december 2014]. PBS NewsHour, "Ray Kurzweil on Bringing Back the Dead", 2012, video, online. Beschikbaar via: https://www.youtube.com/watch?v=ZlhYY3z5Hv8 [Geraadpleegd op 16 december 2014]. de Ridder, D., van Laere, K., Dupont, P., Menovsky, T. and van de Heyning, P. “Visualizing Out-of-Body Experience in the Brain”, New England Journal of Medicine, 2007, Antwerpen, p.1. Beschikbaar via: http://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMoa070010#t=articleTop [Geraadpleegd op 12 december 2014]. Society, N. and Society, N. "Dia de los Muertos", National Geographic, 2014, online. Beschikbaar via: http://education.nationalgeographic.com/education/media/dia-de-los- muertos/?ar_a=1 [Geraadpleegd op 1 december 2014]. Weber, B. (2003). “Life” Plato.stanford.edu., 2003, online Beschikbaar via: http://plato.stanford.edu/entries/life/ Geraadpleegd op 16 december 2014]. Wikipedia, "Turing test", 2014, online. Beschikbaar via: http://en.wikipedia.org/wiki/Turing_test#CITEREFKurzweil1990 [Geraadpleegd op 16 december 2014] Yarden Holding BV, “Milieueffecten van verschillende uitvaarttechnieken”, eindrapport TNO-NED, 2011, p.1-86 Beschikbaar via: http://www.uitvaart.nl/docs/20110812-DEF-Eindrapport- TNO-NED.pdf [Geraadpleegd op 11 december 2014] Video's Joëls, M. "Fysieke gedachten", NPO Kettingreactie aflevering 10, 2012, video, online Beschikbaar via: http://www.npowetenschap.nl/videos/Kettingreactie/Fysieke- gedachten.html [Geraadpleegd op 14 november 2014]. Terasem Motion Infoculture and KurzweilAI.net, “Kurzweil Interviews Minsky: Is Singularity Near?”, 2014, video, online. Beschikbaar via: https://www.youtube.com/watch?v=RZ3ahBm3dCk [Geraadpleegd op 21 november 2014]. Tolle, E. "QA Sample - Where do our thoughts come from?", EckharttolleTV, 2014, video, online. Beschikbaar via: https://www.youtube.com/watch?v=rWFVi1cPUZo [Geraadpleegd op 13 november 2014]. Artikelen Isamu Suda, K, Kito, K. and Adachi, C “Bioelectric discharges of isolated cat brain after revival from years of frozen storage”, Brain Research, Volume 70, Issue 3, 1974, p. 527–531

01

OPVATTINGEN IN OUDE CULTUREN

OPVATTINGEN IN OUDE CULTUREN

Elysische velden

Velden velden

01

OPVATTINGEN IN OUDE CULTUREN

OPVATTINGEN IN OUDE CULTUREN

Egyptenaren (1150 v. Chr.).

01

OPVATTINGEN IN OUDE CULTUREN

OPVATTINGEN IN OUDE CULTUREN

Walhalla en Helheim (800-1100 n. Chr.).

01

OPVATTINGEN IN OUDE CULTUREN

OPVATTINGEN IN OUDE CULTUREN

Eerste dodenakker (1778 n. Chr.).

02

WESTERSE OPVATTINGEN OVER DE DOOD

OPVATTINGEN IN OUDE CULTUREN

Lijkbezorging

03

MANIEREN VAN LIJKBEZORGING

Lijkbezorging

Wat is leven?

04

WAT IS LEVEN?

WAT IS LEVEN?

DNA

04

WAT IS LEVEN?

DNA

Bijna Dood Ervaring

05

BIJNA DOOD ERVARING

Bijna dood ervaring: een glimp van het leven na de dood?

Ben ik mijn bewustzijn?

06

BEN IK MIJN BEWUSTZIJN?

Ben ik mijn bewustzijn?

Waar komen

onze gedachten vandaan?

06

BEN IK MIJN BEWUSTZIJN?

Waar komen onze gedachten vandaan?

Digitale

Vereeuwiging

07

DIGITALE VEREEUWIGING

DIGITALE VEREEUWIGING

Transhumanisme

07

DIGITALE VEREEUWIGNG

TRANSHUMANISME

Elysische

velden

Velden

velden